J. R. R. Tolkien: στη Μέση Γη και πέρα από αυτή

21/09/2018 | www.thepresident.gr

 του Κώστα Κωτούλα

“Σε μια τρύπα στη γη ζούσε ένα Χόμπιτ. Δεν ήταν μια άσχημη, βρώμικη, υγρή τρύπα, γεμάτη σκουλίκια και μυρωδιά κλεισούρας, ούτε μια ξηρή, απογυμνωμένη τρύπα χωρίς κάτι να καθίσεις ή να φας: ήταν μια χομπιτότρυπα και αυτό σημαίνει άνεση”.

Ο John Ronald Reuel Tolkien γεννήθηκε στο Bloemfontein της Νοτίου Αφρικής το 1892 και ήταν τουλάχιστο το ίδιο Άγγλος με τους περισσότερους Μεγάλους της Λογοτεχνίας του Φανταστικού. Σπούδασε στο Μπέρμινγχαμ και μετά στην Οξφόρδη, ίδρυσε με συμφοιτητές του μια λογοτεχνική λέσχη (Tea Club Barrovian Society), βρέθηκε στα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έμαθε από τα παιδικά του χρόνια πολλές γλώσσες, μεταξύ των οποίων και τα Λατινικά, τα οποία η (τότε ακόμη) Αυτοκρατορία δεν τα αντιμετώπιζε ούτε κατ’ ελάχιστο ως νεκρή γλώσσα και άχρηστη γνώση. Έγινε γλωσσολόγος, εργάστηκε στην ομάδα του Oxford English Dictionary, ως καθηγητής Αγγλικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο του Leeds, ως καθηγητής Αγγλικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στην Οξφόρδη, έκανε οικογένεια, έγινε σερ, έγραψε διάφορα βιβλία και τελικά εντάχθηκε κι αυτός στην Αόρατη Χορωδία (παρεμπιπτόντως, το “join the choir invisible” δεν πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους Monty Python).

Τυπικός Άγγλος λογοτέχνης.

Α, και δημιούργησε κι έναν κόσμο.

Κόσμο με τα όλα του. Με τη θρησκεία του, με τις γλώσσες του, με τη χλωρίδα και την πανίδα του. Με την ιστορία και τη μυθολογία του. Με τη γεωγραφία του, τις διάφορες φυλές του, τα ήθη και τα έθιμά του. Και με τις αλληλοαναιρούμενες, αλληλοεπιβεβαιούμενες ή αλληλοσυμπληρωνόμενες ιστορικές πηγές του.
Μέχρι τον Tolkien, οι συγγραφείς του Φανταστικού πολύ σπάνια ασχολήθηκαν με το υπόβαθρο των ιστοριών τους. Άλλωστε, οι ιστορίες του Φανταστικού ήταν κατά κανόνα σύντομα διηγήματα και δεν ήταν δυνατό σε έκταση λίγων σελίδων να παρουσιαστεί ολόκληρος κόσμος. Κάποιες σχετικές προσπάθειες (κάποιες είδαμε εδώ στο παρελθόν, κάποιες άλλες θα δούμε στο μέλλον), όπως η Pegana του Dunsany  ή οι Dreamlands του Lovecraft μάλλον αποδεικνύουν το πόσο λίγο εμβάθυναν στην συνεκτική παρουσίαση του κόσμου ακόμα και οι πιο συνεπείς εργάτες της Φαντασίας. Την πληρότητα του κόσμου του Tolkien την έχει προσεγγίσει μεταγενέστερα μόνο ο Herbert στη σειρά Dune (και σε σημαντικό βαθμό ο Steven Erikson, όμως αυτόν θα τον δούμε αρκετά αργότερα).

Ο Tolkien δεν έγραψε απλώς κάποια βιβλία για τη Μέση Γη. Δεν συνέγραψε απλώς το Χόμπιτ και τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Έπλασε τη Μέση Γη, της έδωσε την οριστική μορφή της και πάνω εκεί εναπόθεσε και κάποιες ακόμα ιστορίες, όπως ο Άρχοντας και το Χόμπιτ.

Δεν επινόησε κάποιες λέξεις ή φράσεις σε φανταστικές γλώσσες, ώστε να εμπλουτίσει τα βιβλία του. Επινόησε ολόκληρες τις γλώσσες, με τη γραμματική και το συντακτικό τους, με το λεξιλόγιό τους, το οποίο έχει στιβαρή ετυμολογική συγκρότηση, με τη δική της γραφή η κάθε μία. Και οι γλώσσες, οι κανόνες τους και η γραφή τους είναι τέτοια που να συνδέονται απολύτως με τα χαρακτηριστικά των πλασμάτων που τις μιλάνε.

Και πράγματα τα οποία τα θεωρούσε σημαντικά για την αφήγησή του τα συμπεριέλαβε στον πρόλογο ή στα Παραρτήματα στις πλήρεις εκδόσεις του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, έτσι ώστε να έχουμε πληροφορίες από τα οικογενειακά δένδρα των Χόμπιτ και τον τρόπο ορθής προφοράς των ονομάτων, μέχρι το σύστημα διοίκησης του Σάιρ και την ιστορία της καλλιέργειας του πιπόχορτου (ο Tolkien κάπνιζε κι αυτός σαν τον Gandalf).

Η σημασία που έδινε ο Tolkien στη λεπτομέρεια αναδεικνύεται και από την αυστηρή τήρηση ημερολογίου στην αφήγηση των ιστοριών του. Και, βέβαια, στην Akallabêth (την συνοπτική ιστορία της ακμής και της παρακμής του Númenor η οποία συμπυκνώνει σε τριάντα σελίδες σχεδόν τρεισήμισι χιλιετίες), αυτό δε γίνεται ιδιαίτερα αισθητό, ούτε έχει τόση σημασία. Στην αφήγηση της ιστορίας του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών όμως, η ακριβής τήρηση ημερολογίου, σε συνδυασμό ακόμα και με τις φάσεις της σελήνης δίνει άλλη διάσταση και μετατρέπει τη λογοτεχνική αφήγηση σε οιονεί ιστορική καταγραφή. Αυτή η εμμονή του Tolkien με την ακρίβεια, μας δίνει τη δυνατότητα να ξέρουμε ότι ο Bilbo και ο Frodo Baggins είχαν τα γενέθλιά τους στις 22 Σεπτεμβρίου και να θυμόμαστε αυτή τη μέρα ως Μέρα Χόμπιτ (και την αντίστοιχη εβδομάδα ως Εβδομάδα Tolkien). Το ημερολόγιο και η ακριβής χρονολόγηση είναι ένα από τα μάλλον σημαντικά σημεία στα οποία η πρόσφατη κινηματογραφική μεταφορά του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών αποτυγχάνει παταγωδώς συγκρινόμενη με το βιβλίο.

Η πληρότητα όμως της περιγραφής της Μέσης Γης από τον Tolkien ωχριά μπροστά στην πληρότητα και την πολυπλοκότητα της συγκρότησης των πηγών της ιστορίας της. Ο Tolkien σχεδόν σε όλη του τη ζωή έγραφε για τη Μέση Γη. Ιστορίες, περιγραφές, σημειώσεις, τα περισσότερα αποσπασματικά, με διορθώσεις στα περιθώρια, με γλωσσολογικές ή ετυμολογικές ερμηνείες των κυρίων ονομάτων: το πρώτο εξακριβωμένο τέτοιο απόσπασμα χρονολογείται από τις 24 Σεπτεμβρίου 1914, όταν ο ίδιος ήταν 22 ετών, τα τελευταία γράφτηκαν τον Αύγουστο του 1973, εβδομάδες, αν όχι μέρες πριν το θάνατό του. Αυτό το τεράστιο αρχείο σημειώσεων είναι που συγκροτεί το υπόβαθρο της Μέσης Γης. Και αξίζει τον κόπο να διαβάσει κανείς κάποιες από αυτές, έστω και αποσπασματικά. Δίνουν την αίσθηση ιστορικής μελέτης. Δεν παρουσιάζονται από το συγγραφέα ως δικές του αφηγήσεις. Αναφέρονται σε περιεχόμενο τόμων που φυλάσσονται σε βιβλιοθήκη στη Μίνας Τίριθ, σε μαρτυρίες προσώπων της Μέσης Γης, σε διαλόγους μεταξύ πρωταγωνιστών των ιστοριών.

Και το μεγαλύτερο μέρος των βιβλίων σχετικά με τη Μέση Γη δεν είναι αυτά που κυκλοφόρησε ο ίδιος ο Tolkien όσο ζούσε, αλλά αυτά που μετά το θάνατό του εξέδωσε ο γιός του Christopher: δώδεκα τόμοι με επεξεργασμένες και ταξινομημένες τις διάφορες εκδοχές σημειώσεων για την ιστορία της Μέσης Γης (The History of Middle Earth), η ιστορία των Παιδιών του Χούριν (The Children of Hurin ή Narn i Chîn Húrin), η Ιστορία του Μπέρεν και της Λούθιεν (Beren and Lúthien), μια συγκέντρωση ημιτελών ιστοριών η πλειονότητα των οποίων σχετίζεται άμεσα με την ιστορία που περιγράφεται στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών (Unfinished Tales), η πιο πρόσφατη κυκλοφορία της εξιστόρησης της Πτώσης της Γκόντολιν (The Fall of Gondolin) και, φυσικά, το Σιλμαρίλλιον (The Silmarillion), στο οποίο παρουσιάζεται η κοσμογονία της Μέσης Γης και οι πρώτοι αιώνες μετά την έλευση των ξωτικών σε αυτή. Πρόκειται για χιλιάδες σελίδες ταξινομημένου υλικού, του οποίου η παρουσίαση εμπλουτίζει και εμβαθύνει Τα περισσότερα από τα βιβλία αυτά δεν είναι λογοτεχνικά, όμως οι φίλοι της Μέσης Γης τα αγαπούν εξίσου με τα αφηγηματικά, γιατί αντιλαμβάνονται την μοναδικότητα του δημιουργήματος του Tolkien, γιατί μέσα από αυτά μπορούν κάπως να καλύψουν το κενό που αφήνουν τα βιβλία όταν τελειώνουν και την ανάγκη του αναγνώστη να μάθει κι άλλα για αυτόν τον υπέροχο, φανταστικό κόσμο.

Και η γνωριμία με Μέση Γη δεν εξαντλείται στα βιβλία του Tolkien -πώς θα μπορούσε άλλωστε η γνωριμία με έναν κόσμο να εξαντλείται με κάποιον τρόπο; Τη δική τους πινελιά στο σύμπαν που έπλασε ο Tolkien έβαλαν ζωγράφοι που ασχολήθηκαν με απεικόνιση τοπίων ή στιγμών από τις αφηγήσεις της Μέσης Γης. Αξίζει τον κόπο να αναζητήσει κανείς τα έργα των John Howe, Ted Nasmith, Angus McBride, Alan Lee ή Rob Alexander. Και ίσως έκπληκτος να διαπιστώσει ότι οι σκηνογράφοι του κινηματογράφου συχνά δεν παράγουν πρωτότυπες ιδέες, αλλά αντιγράφουν! Μπορεί να ακούσει κανείς την άποψη διαφόρων μουσικών πάνω στη Μέση Γη: τραγούδια για αυτή έγραψαν οι Rush, οι Uriah Heep, οι Led Zepelin, οι Camel, οι Genesis και μεγάλο, πραγματικά πολύ μεγάλο τμήμα της Metal σκηνής. Είναι εντυπωσιακό το πλήθος και η ποιότητα των youtubers που ασχολούνται με το αντικείμενο και οι νέες οπτικές γωνίες που αναδεικνύουν με τα βίντεό τους. Και είναι εξαιρετικά προσεγμένο, τόσο στο design του, όσο και στη διαμόρφωση του παιχνιδιού το collectible card game “Middle Earth: The Wizards” και τα expansion sets του της Iron Crown Enterprises (I.C.E.), το οποίο σε μεγάλο βαθμό χρησιμοποίησε εικονογράφηση των καλλιτεχνών που είδαμε νωρίτερα! Από την άλλη, οι ταινίες του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, όσο ευχάριστες και επιδραστικές κι αν είναι, δεν έχουν να προσθέσουν τίποτε στον κόσμο της Μέσης Γης, αντίθετα, συχνά αιφνιδιάζουν τους φίλους της με την προχειρότητα ή την περιφρόνηση προς τα κείμενα του Tolkien. Με τις ταινίες του Hobbit δεν αξίζει τον κόπο να ασχοληθεί κανείς. Είναι προτιμότερο να δει κανένα επεισόδιο του Game of Thrones.

Πέρα από τη δημιουργία της Μέσης Γης, ο Tolkien συνέγραψε και πλήθος άλλων βιβλίων. Στα Ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει το Tree and Leaf (το Φύλλο και το Δένδρο) με μια ιστορία από τη Νεραϊδοχώρα, ένα δοκίμιο για τα παραμύθια και τη φαντασία, ένα ποίημα για την κατασκευή των μύθων και ένα ψευδοϊστορικό ποίημα, το Smith of Wootton Major (ο Σιδεράς του Μεγάλου Δασοχωρίου) που είναι άλλη μια ιστορία για τη Νεραϊδοχώρα, το Roverandom (Ροβεράντομ) στο οποίο περιγράφεται η ιστορία ενός χαμένου παιχνιδιού, που έφτιαξε ο Tolkien για να παρηγορήσει το γιο του που έχασε ένα παιχνίδι και το Farmer Giles of Ham (ο Γεωργός ο Γίλης από το Χαμ), άλλο ένα σύντομο διήγημα φαντασίας με τις περιπλανήσεις ενός αγρότη στη γη του φανταστικού, καθώς και το The Legend of Sigurd and Gudrun (ο Θρύλος του Ζίγκουρντ και της Γκουντρούν), στο οποίο ο Tolkien διασκευάζει σε δύο ποιήματα το Βορειοευρωπαϊκό μύθο, και το οποίο στα Αγγλικά είναι γραμμένο στο στυλ της Ποιητικής Έδδας. Έχει επίσης μεταγλωττίσει στα σύγχρονα Αγγλικά τα μεσαιωνικά αγγλικά ποιήματα Sir Gawain and the Green Knight (στο οποίο φροντίζει να διατηρεί την παρήχηση του πρωτοτύπου, αν και όχι κατ’ ανάγκη στα ίδια γράμματα με το πρωτότυπο σε κάθε στίχο), Sir Orfeo και Beowulf (το τελευταίο σε πεζή μορφή) και έχει συγγράψει το ποίημα The Fall of Arthur, και πάλι με χρήση παρήχησης. Σε σχέση με το Beowulf, ο Tolkien κυκλοφόρησε το 1936 το έργο “Beowulf: The Monsters and the Critics”, το οποίο ήταν μια κριτική στο έπος του Beowulf, μέσα από την οποία εστίαζε στη λογοτεχνική ποιότητα του έργου, αντίθετα με τη μέχρι τότε καθιερωμένη ανάλυσή του, η οποία το αντιμετώπιζε απλώς ως ιστορικό κείμενο.

Η επιρροή του Tolkien στο Φανταστικό είναι τεράστια. Όχι τόσο γιατί αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους περισσότερους δημιουργούς του φανταστικού (συγγραφείς, σεναριογράφους και σκηνοθέτες, δημιουργούς παιχνιδιών κλπ), αλλά γιατί κατάφερε μέσα από τα έργα του να συγκεντρώσει στοιχεία του φανταστικού διάσπαρτα σε διάφορους μύθους της Βορείου Ευρώπης, να τα δέσει μεταξύ τους, να τα εντάξει σε ένα ενιαίο πλαίσιο και να τα παραδώσει στους επόμενους. Η έμπνευση δηλαδή που παρέχει ο Tolkien στους μεταγενέστερους δεν είναι τόσο από την προσωπική του λογοτεχνική παραγωγή, αλλά μέσα από το γεγονός ότι παρέδωσε ένα “εγχειρίδιο” για την ενασχόληση με το σπορ. Πλέον είναι σχεδόν αδύνατο να γράψει κάποιος λογοτεχνία φανταστικού και να μην έχει μέσα νάνους και ξωτικά, τρολ ή ορκ, γίγαντες ή δράκους, δολοπλοκίες της αυλής, μάγους, όλα αυτά που υπήρχαν σκόρπια και ο Tolkien τα ενέταξε σε έναν στέρεα δομημένο κόσμο. Αυτή ήταν η μεγάλη του προσφορά στη λογοτεχνία του φανταστικού, αυτή ήταν όμως και η κατάρα που άφησε φεύγοντας. Γιατί έδωσε στους επόμενους μια εύκολη συνταγή την οποία αυτοί καλοδέχθηκαν, εγκλωβιζόμενοι όμως ταυτόχρονα και στην παγίδα του φορμαλισμού. Και από μια τέτοια παγίδα μπορεί μεν να ξεφύγει κανείς, ακόμα κι αν παρουσιάσει μια ιστορία με τα παραπάνω στοιχεία. Όμως για να το καταφέρει, θα πρέπει να έχει την ικανότητα να δομήσει ένα πλαίσιο για την αφήγησή του τέτοιο, ώστε το βάρος να φύγει από την καθ’ εαυτή ιστορία και τα επιμέρους στοιχεία της, και να μεταφερθεί στο θαυμασμό για τον κόσμο μέσα στον οποίο αυτή διαδραματίζεται. Ό,τι δηλαδή έκανε κι ο Tolkien με τη Μέση Γη.