Ευάγγελος Κυριάκης: Αι περί πολιτισμού φιλοσοφικαί απόψεις του Ιωάννου Μεταξά

του ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΚΥΡΙΑΚΗ

«Το βαθύτερον ιδεώδες, το οποίον ευθύς ως συνεκέντρωσα την εξουσίαν της 4ης Αυγούστου εις την χώραν αυτήν, δεν έλειψα από του να εκδηλώσω αμέσως είναι ότι, πρέπει να δημιουργήσωμεν Ελληνικόν πολιτισμόν».
ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ

Αφού πολιτικώς αυτεχειριάσθησαν· ιδεολογικώς κατέρρευσαν· οργανικώς διελύθησαν· εσωτερικώς άπέθανον. Αφού εις αιών -ο λιμπερομαρξιστικός- έγινε διά νυκτός, οριστικώς και αμετακλήτως, παρελθόν. Ιδού, εκλήθη εις ενίσχυσιν η τελευταία εφεδρεία, το «βαρύ πυροβολικόν: η φιλοσοφία των». Οι αφιλοσόφητοι Επικούρειοι, οι φθισιώντες σκεπτικισταί της παλαιάς εποχής, οι οπαδοί της ατομοκρατικής σχολής, απεφάσισαν, επί τέλους, να «αγωνισθοΰν» και αυτοί ως «ειδικοί», εναντίον της φιλοσοφικής κοσμοθεωρίας του Ιωάννου Μεταξά. Και επειδή τα συστήματα της φιλοσοφικής των σχολής, απεδείχθησαν ανίσχυρα, όχι μόνον να ορθωθούν προ των νέων πνευματικών μετασχηματισμών του 20ου αιώνος, άλλ’ ούτε καν να προμαντεύσουν την έλευσιν του νέου κόσμου ιδεών, προσέφυγον εις επιχειρήματα μικροπονήρων δικολάβων.

Εσκέφθησαν ότι ηδύναντο να μάς ειρηνευθούν, αντί να μάς «πολεμήσουν» αυτοί οι σπουδαιοφανείς και εμβριθείς φιλόσοφοι, οι κατατυραννήσαντες πνευματικώς, έναν ολόκληρον αιώνα – τον αιώνα «των».

Ο Αρχηγός της 4ης Αυγούστου, από της πρώτης ημέρας της αναλήψεως της πολιτικής ηγεσίας της Ελλάδος, επεξέτεινε τα όρια της μεταβολής, καθορίσας ότι, δεν επραγματοποιήθη υπ’ αυτού, απλώς πολιτική ανασύνθεσις, αλλά κυρίως πολιτική αναθεμελίωσις. Καθώρισεν επίσης τας προϋποθέσεις αυτής της ανασυνθέσεως και διέγραψε τα πλαίσια της δημιουργίας ενός νέου πολιτισμού, του Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού. Ερωτούν, λοιπόν, οι σκεπτικισταί: πρώτον, ποιος θα πραγματοποίηση τον νέον πολιτισμόν; Το Κράτος της 4ης Αυγούστου εκ των «άνω» και επί τη βάσει καθωρισμένων κανόνων και προσταγών; Ή θα είναι προϊόν αυτοφυούς αναβλαστήσεως, εκ των σπλάγχνων του λαού, ανεξαρτήτως κρατικής επεμβάσεως; Δεύτερον, ποια θα είναι η θέσις αυτού προς τον σημερινόν Δυτικόν, μηχανικόν ή υλιστικόν πολιτισμόν, τον φορέα όλων των λιμπεραλιστικών ιδεών, φιλοσοφικών και πολιτικών του 19ου αιώνος; Και τρίτον, ποιαι αι γενικαί κατευθύνσεις, η ουσία και τα πολυσχιδή αιτήματα αυτού;

Δια να δοθή, σαφής και ουσιαστική απάντησις εις τα ερωτήματα, τίθεται, ως απαραίτητος προϋπόθεσις, η εμβάθυνσις και ανάλυσις των πολιτιστικών φιλοσοφικών απόψεων του Αρχηγού Ιωάννου Μεταξά, των τόσον σαφώς και επιστημονικώς διατυπωθεισών εις ωρισμένους εκ των λόγων αυτού. 

Ο Ιωάννης Μεταξάς έθεσε θαρραλέως προ του Ελληνικού λαού σοβαρά και θεμελιώδη ερωτήματα της εποχής μας και επιτυχώς ανέλυσε τα αίτια της ασταθείας του αιώνος μας, της συγχύσεως και της ρευστότητος, η οποία επικρατεί εις τας κοσμοθεωρητικάς αυτού Ιδέας. Χαράσσων τα πλαίσια και τα όρια ενός νέου πολιτισμού, ο Ιωάννης Μεταξάς, αναμφισβητήτως, σκέπτεται την δημιουργίαν πνευματικού ή εσωτερικού πολιτισμού και ουχί μηχανικού ή εξωτερικού.

Δια να κατανοήσωμεν όμως την αξίαν των φιλοσοφικών πολιτιστικών ιδεών του Ιωάννου Μεταξά, οφείλομεν προηγουμένως να καθορίσωμεν την έννοιαν του πνευματικού πολιτισμού, σαφώς αντιτιθεμένην προς την του μηχανικού. Επί του σημείου δε τούτου, ως γνωστόν, επικρατεί πλήρης σύγχυσις και επικίνδυνος παρανόησις.

Η πρόοδος ή μηχανικός πολιτισμός είναι κατ’ εξοχήν Δυτική έννοια, πηγάσασα από τον πνευματικόν πλούτον της Γαλλικής Επαναστάσεως και συνδεόμενη αρρήκτως, με την ιστορίαν του φιλελευθερισμού και με όλας τας φάσεις της οποίας διήλθεν, από της εμφανίσεώς του, μέχρι της καταρρεύσεως. Ο Ευρωπαίος συγχέει, κατά κανόνα, την έννοιαν της προόδου με τον πνευματικόν πολιτισμόν και η σύγχυσις αύτη, επέφερε την υπερεκτίμησιν της αξίας της προόδου εις βάρος του πνευματικού πολιτισμού. Τι είναι πρόοδος ή μηχανικός πολιτισμός και τι πνευματικός πολιτισμός; Πρόοδος είναι μορφή, πνευματικός πολιτισμός είναι περιεχόμενον. Πρόοδος είναι κατάστασις, πνευματικός πολιτισμός δημιουργία. Η πρόοδος ανευρίσκεται, ως έννοια, υπεράνω συνόρων και λαών και εκφράζει την στάσιν μιας ωρισμένης εποχής. Ο πολιτισμός, τουναντίον φύεται επί του εδάφους και αποτελεί αναπόσπαστον μέρος του Έθνους. Ο πολιτισμός παράγει, η πρόοδος είναι άγονος. Η πρώτη είναι αιτία της κινήσεως, η δευτέρα αντικατοπτρίζει την εξέλιξιν.

Η πρόοδος είναι φιλοκαλία, ο πολιτισμός συνείδησις, αξίωσις, αίτημα.

Περίοδοι καταπτώσεως και μαρασμού συνδέονται πάντοτε με την έννοιαν της προόδου, τουναντίον εποχαί δημιουργικής επαναστάσεως, εσωτερικής αναδημιουργίας και λυτρωμού, ενσαρκώνουν το νόημα πνευματικού πολιτισμού.
Η λιμπεραλιστική Γαλλική επανάστασις του 18ου αιώνος υπήρξεν η μήτηρ του υλικού ή μηχανικού πολιτισμού.
Αντιθέτως η συντηρητική επανάστασις του 20ου αιώνος, θα είναι δημιουργός ενός νέου πνευματικού πολιτισμού.

Ας έλθωμεν εις την ουσίαν των πραγμάτων. Εξερχόμενοι σήμερον μιας καθαρώς επαναστατικής εποχής και εισερχόμενοι εις μίαν νέαν, περικλείουσαν ολόκληρον σχεδόν την ζωντανήν συνείδησιν του νέου ανθρώπου, χωρίς να πλησιάζωμεν εισέτι προς το τέρμα, είναι φυσικόν και δικαιολογημένον, να χλευάζωμεν επιμόνως τον λιμπεραλισμόν, διακηρύσσοντες ότι: η πρόοδος εν τη λιμπερομαρξιστική εννοία, είναι ψευδής, πλαστή, νόθος. Τουναντίον, ο πνευματικός πολιτισμός, τον οποίον οραματίζεται ο Ιωάννης Μεταξάς και μαζί με αυτόν η νέα γενεά, είναι γνήσιος, ανόθευτος, καθαρός, αψευδής -αληθής.

Η θέσις της νέας γενεάς, η επαναστατική θέσις, έναντι του προβλήματος τούτου, δύναται να διαγραφή ως εξής: εντός 10-20 ετών, η πρόοδος θα έχει αλωθή, ολοσχερώς, υπό του εσωτερικού πολιτισμού, εις τρόπον ώστε θα αναγνωρίζη τις τόσον ολίγον την έννοιαν του μηχανικού πολιτισμού όσον και την έννοιαν της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Είναι λανθασμένη και επικίνδυνος η άποψις, ότι ο πολιτισμός δεν συνδέεται με την πολιτικήν, διότι τότε αντιστρεφομένου του συλλογισμού, θα ηδύνατο να υποστηριχθή, ότι τα αίτια της εσωτερικής μεταβολής της 4ης Αυγούστου θα έπρεπε να αναζητηθούν, εις την εκδηλωθείσαν θέλησιν του λαού, δια μίαν νέαν πολιτικήν, κοινωνικήν και οικονομικήν συγκρότησιν και ουχί εις το διατυπωθέν αίτημα της νέας εποχής, δια την δημιουργίαν νέων μορφών πνευματικής ζωής. Εις το σημείον τούτο, προλαμβάνομεν ερωτήματά τινα των αντιπάλων μας και απαντώμεν: Ουδέποτε υιοθετήσαμεν την αξίωσιν, να απομακρυνθώμεν της προόδου. Απλώς επιδιώκομεν, να απαλλαγώμεν της καταθλιπτικής παντοδυναμίας αυτής και να επανέλθωμεν εις μίαν απλήν και εσωτερικήν, καθαρώς ελληνικήν ζωήν, δια να δυνηθώμεν ούτω, δια της πνευματικής καλλιεργείας και της ηρωικής ζωής, να αναπτύξωμεν τας νέας μορφάς της Ελληνικής τέχνης και της Ελληνικής ζωής, αι οποίαι ανταποκρίνονται εις το περιβάλλον, την ουσίαν και τας ανάγκας του Ελληνικού Πεπρωμένου. Δεν καταδικάζομεν το παρελθόν, τουναντίον είμεθα ευγνώμονες και συγκινημένοι από τα κατορθώματα του πρώτου και δευτέρου Ελληνικού πολιτισμού.

Απεχθανόμεθα μόνον, εκείνην την εικόνα της προόδου, η οποία υπό την σημαίαν του διανοητισμού, επεχείρησε να αντικαταστήση τον ηρωισμόν, την πίστιν, με τον σκεπτικισμόν, τον αισθητισμόν και σνομπισμόν και δι’ αυτών, κατέστησαν ημάς ανικάνους, να πραγματοποιήσωμεν τα καθήκοντα του παρόντος. Ουδέποτε εξελάβομεν ημείς την λογικήν ως πρόοδον, την μεγαλοφυΐαν ως σκεπτικισμόν και το πνεύμα ως τέχνην. Αυτά είναι τραγικά σφάλματα του παρελθόντος αιώνος. Η πρόοδος, ο σκεπτικισμός, ο διανοητισμός έχουν τόσην ελαχίστην εσωτερικήν σχέσιν με τον πνευματικόν πολιτισμόν όσην ο νέος αιών με τον παλαιόν.

Και τώρα, αφού εννοιολογικώς και φιλοσοφικώς εξεκαθαρίσθησαν αι δυο πολιτιστικαί μορφαί -ο πολιτισμός και η πρόοδος ή υλικός πολιτισμός- ας έλθωμεν εις το έτερον ερώτημα: τι επιδιώκει ο τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός; Ο Αρχηγός της 4ης Αύγουστου, σαφώς διέγραψε τους σκοπούς αυτού, ιδία εις τον λόγον του προς τους τεχνικούς υπαλλήλους της Διοικήσεως Πρωτευούσης την 31ην Αυγούστου 1937, ειπών ότι: «κάθε φυλή, η οποία αποτελεί πραγματικήν φυλήν, έχουσαν συνείδησιν εαυτής, δεν ημπορεί παρά να δημιουργήση και να εκδηλώση τον ίδιον αυτής πολιτισμόν». Κάθε Έλλην επομένως, είναι φορεύς αυτού. Καθείς ενσαρκώνει αυτόν.

Ο Γ’ Ελληνικός Πολιτισμός, ακριβώς επιδιώκει να καλλιεργήση τον νέον αυτόν τύπον του Έλληνος και αυτό είναι, εν τελευταία αναλύσει, το θεμελιώδες αίτημα αυτού.

Αλλ’ επιτρέπεται, ήδη σήμερον, να ομιλήση τις, περί ενός τύπου ανθρώπου – Έλληνος του οποίου προορισμός είναι να προπαρασκευάση τον μελλοντικόν αιώνα και να επικρατήση εις όλα τα πεδία του πολιτισμού; Πώς έχει τοποθετηθή ο νέος αυτός άνθρωπος, μέσα εις το περιβάλλον του; Τι απαιτεί απ’ αυτόν ο σημερινός αιών και ποία τα προς εκτέλεσιν καθήκοντα, ώστε να δυνηθή ούτος να κατακτήση τον αιώνα του και να αποτυπώση την σφραγίδα του;

Εις το ερώτημα ταυτό η απάντησις, δύναται να θεμελιωθή επί των εξής απόψεων. Η έννοια κάθε πολιτιστικής εργασίας, είναι εμβάθυνσις του παρόντος και η αποκατάστασις σταθεράς εσωτερικής σχέσεως, μεταξύ ζωής και ανθρώπου, μορφής και αίσθήσεως. Η περίοδος αναταραχής την οποίαν από του 1914 διερχόμεθα, δεν καταδεικνύει ότι έλαβον χώραν μόνον πολιτικά σφάλματα, αλλά μαρτυρεί βασικάς πνευματικάς ελλείψεις.
Δια τούτο σήμερον παρατηρείται μία ορμητική κίνησις των νέων προς τα εμπρός, αναπτύσσουσα πρωτογόνους δυνάμεις και εκδηλούσα την σταθεράν απόφασιν να υπερπηδήση όλους τους φραγμούς. Οι φυσικοί αντίπαλοι της κινήσεως αυτής συνετρίβησαν αμαχητί. Είναι γεγονός πλέον ότι η ολοκληρωτική μεταβολή της 4ης Αυγούστου θ’ ασκήση βαθυτάτην επιρροήν επί της καθόλου πνευματικής καταστάσεως του Ελληνικού λαού.

Η νέα Ελληνική γενεά έχει εντελώς ιδιάζουσαν αντίληψιν περί πατριωτισμού και Πατρίδος, διάφορον της παλαιάς. Μετά πικρίας, ανεγνώρισεν αύτη, ότι εκείνο το οποίον άλλοτε απεκάλουν «πατριωτισμόν», ήτο κυρίως υπόθεσις συλλόγων, σημαιών, σφραγίδων, επισήμων προπόσεων και σχολικών πανηγυρικών λόγων.

Δόξα τω Θεώ, η σημερινή Ελληνική νεότης, η οποία ανεπτύχθη μέσα εις την ανεμοζάλην της μεταπολεμικής εποχής και η οποία παρεσύρετο εις τοιούτου είδους, πατριωτικάς εκδηλώσεις, ανεζήτησεν, επί τέλους, μίαν νέαν πηγήν αγάπης της πατρίδος. 

Εις την πολιτικήν εδημιουργήθη μία αγωνιστική δύναμις, η οποία ενεφύσησε την ηρωικήν αντίληψιν της ζωής, την στιγμήν κατά την οποίαν όλοι εβυθίζοντο εις ένα κόσμον υλιστικόν και καιροσκοπισμού.

Εάν η κίνησις της 4ης Αυγούστου, εμψυχώσασα την Νεολαίαν και όλους εκείνους, οι οποίοι αντελήφθησαν την σημασίαν της μεταβολής, κατώρθωσε να σύρη τον λαόν από την πεζότητα της υλιστικής διαβιώσεως και ωδήγησεν αυτόν προς τα πεπρωμένα του, το γεγονός αυτό αποτελεί απόδειξιν της ισχυράς εσωτερικής δυνάμεως της ηρωικής καμπής της 4ης Αυγούστου.

Η νέα άποψις της ζωής δεν ανέχεται συμβιβασμούς και δεν υποτάσσεται εις τας υλιστικάς ανάγκας της καθημερινής ζωής.
Ποίαν αξίαν έχει η υπόμνησις αύτη δια μίαν πολιτιστικήν εργασίαν;
Ότι η ποίησις, φιλολογία, δράμα και θέατρον έχουν καθήκον να διατηρήσουν και να διαμορφώσουν τον ηρωικόν και συγχρόνως ανθρωπιστικόν τύπον του νέου ‘Έλληνος -έναν τύπον αγνόν, διαυγή, αληθινόν.

Οφείλουν, να συνδέσουν τα μεγάλα κατορθώματα του παρελθόντος, με την θυελλώδη περίοδον του μέλλοντος, με το πεπρωμένον του Έθνους της χθες, της σήμερον, της αύριον. Να προφυλάξουν αυτόν ζηλοτύπως, από κάθε ισοπεδωτικήν προσπάθειαν. Να χαλυβδώσουν τους εσωτερικούς κρίκους, εκείνους οι όποιοι συνδέουν αυτόν με τας ζωτικάς δυνάμεις της Ελληνικής ψυχής.

Ισχύει δηλαδή και επί του πνευματικού πεδίου το αυτό ακριβώς το οποίον ισχύει και επί του πολιτικού και κοινωνικού. Ανακύπτουν και λύονται τα ίδια ακριβώς προβλήματα.

Υπάρχουν δύο γενεαί σήμερον, αι οποίαι έχουν αποφασιστικήν αποστολήν. Η μία είναι η ιδική μας, εκείνη η οποία εγνώρισε την πολεμικήν περίοδον. Η άλλη είναι των νέων 20-30 ετών. Περιορίζοντες δε το όλον πρόβλημα της εκπολιτιστικής εργασίας, εις ένα σύντομον και διαυγή ορισμόν, λέγομεν ότι αποσκοπεί αύτη εις την σύμπηξιν των δύο τούτων γενεών, εις ένα ενιαίον σύνολον. Η Ελληνική νεότης σήμερον είναι τόσον συμπαγής, θεληματική, παρασκευασμένη προς δράσιν, πλήρης πίστεως και αυτοθυσίας, ώστε θα απετέλει έγκλημα, εάν το Έθνος δεν παρείχεν εις αυτήν, με ανοικτάς χείρας, τα πάντα, δια να κατακτήση την εποχήν της.

Επομένως, το πρόβλημα της Ελληνικής πολιτιστικής εργασίας, όπως ετέθη από της πρώτης ημέρας, υπό του Αρχηγού της 4ης Αυγούστου, τίθεται εις το κέντρον του αναληφθέντος αγώνος, προς διαμόρφωσιν του Ελληνικού Πεπρωμένου. Θα έχη δε πλήρη επιτυχίαν και θα τύχη της ιστορικής του δικαιώσεως, εάν κατορθώση να διατηρήση αγνάς τας γραμμάς της, το πνεύμα οξύ, την γραφίδα μαχητικήν και την καρδίαν ζωντανήν.

Τέλος, εις το ερώτημα ποίος θα δημιουργήση τον νέον πολιτισμόν το Κράτος εκ των «άνω» ή ο λαός εκ των «κάτω», ανευρίσκομεν σοφάς απόψεις εις τους λόγους του Ιωάννου Μεταξά.

Ούτε πρόθεσις, αλλ’ ούτε κατορθωτόν είναι, να δημιουργηθή πολιτισμός δια κρατικών προσταγών. Ο πνευματικός πολιτισμός φύεται και άναπτύσσεται εις την ψυχήν του λαού. Καθήκον όμως του Κράτους είναι αφ’ ενός να καταπολεμήση τας υπαρχούσας καταστρεπτικάς δυνάμεις μέσα εις τον πολιτισμόν και αφ’ ετέρου, να τονώση τας υγιείς τοιαύτας συμφώνως προς τας επιταγάς της καθολικής συνειδήσεως του Έθνους.

Εν τη εννοία βεβαίως ταύτη, παραμένει η εκπολιτιστική εργασία ελευθέρα και φέρει προσωπικόν χαρακτήρα, πλην όμως, δια να αχθή εις ευτυχές αποτέλεσμα, μία πολιτική Ελληνικού πολιτισμού, κατά την έννοιαν του εμπνευστού και δημιουργού αυτού, Ιωάννου Μεταξά, καθίσταται αναγκαία προς τον σκοπόν όπως οι άπαντες εργάται και συντελεσταί αυτού, τεθούν υπό την ενιαίαν καθοδήγησιν του Νέου Κράτους και ούτω καταστή εφικτός, ο σχηματισμός ενιαίας θελήσεως. Άνευ δηλαδή, της ηγετικής καθοδηγήσεως του Νέου Κράτους και της δημιουργικής αυτού πρωτοβουλίας, είναι αδύνατος η βλάστησις του νέου πολιτισμού.

Ο Γ’ Ελληνικός πολιτισμός, είναι, θα είναι, δημιούργημα της πολιτικής θελήσεως της 4ης Αυγούστου.

(Τα σκίτσα είναι δημιουργία του Θοδωρή Σταθόπουλου)

ΠΗΓΗ: ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΡΑΤΟΣ