Τα πολλά πρόσωπα του Χ.Φ. Λάβκραφτ

Τα πολλά πρόσωπα του Χ.Φ. Λάβκραφτ

του Γιώργου Λαγκώνα

26 Ιανουαρίου 2016

Tο παρακάτω αποτελεί την ομιλία που έγραψα και εκφώνησα σε σχετική εκδήλωση για τον μεγάλο συγγραφέα. Εσκεμμένα δεν ασχολήθηκα καθόλου με βιογραφικά ή βιβλιογραφικά δεδομένα, αυτά εξάλλου μπορεί να τα βρει ο οποιοσδήποτε με μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο. Στόχος της ομιλίας ήταν να δώσει στο κοινό να καταλάβει στο δια ταύτα γιατί ακόμα ασχολούμαστε με αυτόν τον παράξενο άνθρωπο, γιατί γίνονται σήμερα εκδηλώσεις, βιβλία, ταινίες κ.λπ. για την πάρτη του. Ελπίζω να σας αρέσει και να βρείτε σε αυτήν κάτι διαφορετικό αλλά και κάτι παραπάνω σε σχέση με οποιαδήποτε «τυποποιημένη» εργασία για τον Λάβκραφτ από τις πολλές που υπάρχουν εκεί έξω…

Χ.Φ.Λάβκραφτ

Ο Χ.Φ.Λάβκραφτ γεννήθηκε στις 20 Αυγούστου 1890 στο Πρόβιντενς του Ροντ Άιλαντ των Η.Π.Α. και πέθανε στις 15 Μαρτίου του 1937. Όσο ζούσε, ήταν ένας άσημος συγγραφέας, ποιητής, στοχαστής, επιστολογράφος και πολύ παράξενος άνθρωπος. Πρόλαβε να δει μόλις ένα βιβλίο του τυπωμένο (The Shadow Over Innsmouth) και λίγα διηγήματά του δημοσιευμένα στο περιοδικό Weird Tales και σε άλλα pulp ερασιτεχνικά έντυπα της εποχής. Πέθανε μόνος και φτωχός. Το έργο του σώθηκε εξαιτίας ενός δι` αλληλογραφίας φίλου του, του August Derleth, τον οποίον δεν είχε συναντήσει ποτέ όσο ζούσε.

Αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του, έγινε ο άνθρωπος που επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο τη λογοτεχνία του Φανταστικού. Η επιρροή αυτή, ακόμη και στις μέρες μας, απλώνεται σε τομείς που φαινομενικά δεν έχουν καμία σχέση με τη λογοτεχνία. Κομμάτια από την παράξενη έμπνευσή του βλέπουμε πλέον στην μοντέρνα συνωμοσιολογία αλλά και στη φιλοσοφία, στην αποκρυφιστική σκέψη, στην παραψυχολογία, αλλά και γενικότερα στην έρευνα του παράξενου, σε πολλαπλά κινήματα εικαστικών, μουσικής, κινηματογράφου και στα κόμιξ. Ο Λάβκραφτ υπάρχει καλά κρυμμένος σε αμέτρητες πτυχές αυτού του παράξενου πράγματος που ονομάζεται «η εποχή μας».

  1.    Ο συγγραφέας

Η απομόνωσή του στα παιδικά του χρόνια, εξαιτίας της ασθενικότητάς του και της πρώιμης εγκεφαλικότητάς του, τον σπρώχνουν μοιραία στην ονειροπόληση. Από μικρό παιδί επιλέγει να ζει σε ένα φανταστικό, εξιδανικευμένο παρελθόν. Το αρχικό του κίνητρο για τη συγγραφή, είναι μια έντονη διάθεση φυγής. Αυτή τον σπρώχνει σε μια επιθυμία διεύρυνσης και υπέρβασης της τόσο αφόρητης γι` αυτόν πραγματικότητας. «Τα μόνα μου παθιασμένα ενδιαφέροντα», γράφει σε επιστολή τού 1927, «είναι το παρελθόν και το άγνωστο ή το παράξενο».

Παρόλα αυτά, οι συγγραφικές του επιδιώξεις θα έρθουν σε αντίφαση με την ιδιοσυγκρασία του, αυτή ενός πολύ λογικού, ταπεινού, φιλομαθή και με επιστημονική σκέψη όσο και επάρκεια (παρά το ότι ήταν αυτοδίδακτος) ανθρώπου. Αυτή η βασική αντίφαση θα τον ακολουθήσει μέχρι το τέλος της ζωής του. Στα έργα του, η οπτική του είναι αποφασιστικά αντικειμενική και υλιστική, είναι η στάση ενός σοφού του εικοστού αιώνα, για τον οποίο τα πάντα εξηγούνται με τη γνώση και τη λογική. Ωστόσο, η θεματική του χαρακτηρίζεται από μια λανθάνουσα όσο και σταθερή αναφορά στο υπερφυσικό, σε ένα όμως υπερφυσικό που δυσκολεύεται να αποδεχτεί τον χαρακτήρα του, καθώς θέλει να μοιάζει μεν, αλλά διαφέρει ριζικά από τον κλασικό υπερφυσικό τρόμο όπως ήταν γνωστός στους αναγνώστες της εποχής.

Αυτό το συνταίριασμα ετερόκλητων στοιχείων που απαρτίζουν τη συγγραφική του ιδιότητα, δεν ξέφυγε ούτε από τον ίδιο. Σε μεταγενέστερη επιστολή του γράφει: «Θα περιέγραφα τη φύση μου ως τριμερή, αφού τα ενδιαφέροντά μου κατανέμονται σε τρεις παράλληλες και όχι συνδεόμενες ομάδες. Α) αγάπη του παράδοξου και του φανταστικού. Β) αγάπη της αφηρημένης αλήθειας και της επιστημονικής λογικής. Γ) αγάπη του αρχαίου και του σταθερού. Οι διάφοροι συνδυασμοί αυτών των τριών τάσεων προφανώς θα εξηγούσαν όλα τα παράδοξα γούστα και τις εκκεντρικότητές μου».
Αυτό το αταίριαστο σύμπλεγμα αποτελεί την πηγή μοναδικότητας και πρωτοτυπίας, την ισχυρότερη αρετή του έργου του για τους αναγνώστες του και ταυτόχρονα την αχίλλειο πτέρνα και το μεγαλύτερο πάτημα της δριμύτατης κριτικής που ακόμα ο Λάβκραφτ υφίσταται, όπως θα αναφέρουμε και αργότερα.

Το έργο του Λάβκραφτ δεν είναι πολύ μεγάλο όσον αφορά το μέγεθος. Οι νουβέλες και τα διηγήματά του απαρτίζουν μόλις τρία μεσαίου μεγέθους βιβλία, με συνολικό αριθμό σελίδων μικρότερο απ` όσες παράγουν ετησίως συγγραφείς όπως ο δηλωμένος θαυμαστής του Stephen King αλλά και οι εμπορικοί του fantasy που εκδίδουν τον ένα τόμο μετά τον άλλον. Φυσικά, η πιο γνωστή λογοτεχνική του κατασκευή είναι αυτό που βαπτίστηκε –όχι από τον ίδιο- ως μυθολογία Κθούλου. Τα γραπτά που την απαρτίζουν, όπως και κάθε τι που έχει σχέση με τη λογοτεχνία του φανταστικού, προσβλέπουν στην άρνηση του πραγματικού. Εκεί όμως που η μυθολογία Κθούλου διαφέρει είναι ότι, ανάμεσα στις λέξεις, ο αναγνώστης δεν ανακαλύπτει μια διαφορετική –κατά βάσει όμως ίδια- εναλλακτική της έτσι κι αλλιώς υποκειμενικής πραγματικότητας, αλλά ένα χαίνον Τίποτα. Ένα Τίποτα που αφαιρεί τα πάντα κάτω απ` τα πόδια μας, κοιτώντας μας μέσα από το μαύρο σκοτάδι του αβυσσαλέου Χώρου και του αβυσσαλέου Χρόνου, που αποδεικνύουν την ύπαρξη  -ή το μηδέν τους- εξακοντίζοντας κατά πάνω μας τα φοβερά μη-ανθρώπινα πλάσματα που τους κατοικούν.

Η μυθολογία Κθούλου αποτελεί για πολλούς το πιο σκοτεινό κεφάλαιο της Ιστορίας του Φανταστικού. Ωστόσο, είναι άδικο για τον ίδιον τον συγγραφέα να τυποποιηθεί στη συνείδηση του κοινού εξαιτίας της. O Λάβκραφτ υπηρέτησε το fantasy σαν συνεχιστής του Λόρδου Ντάνσανυ, την επιστημονική φαντασία, τον «κλασικό» υπερφυσικό τρόμο των Άμπροουζ Μπηρς, Ρόμπερτ Τσέιμπερς και Άλτζερνον Μπλάκγουντ, αλλά και το bizarrerie μυστηρίου και suspense του Edgar Allan Poe.

Επιπλέον, υπήρξε επιστολογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος και συγγραφέας φάντασμα. Τις υπόλοιπες ιδιότητές του θα αναλύσουμε συνοπτικά παρακάτω.

2.    Ο επιστολογράφος

Ο Λάβκραφτ ήταν ένας από τους μεγαλύτερους επιστολογράφους όλων των εποχών, έχοντας γράψει περίπου 120.000 επιστολές, που η κάθε μία τους είχε έκταση που κυμαινόταν από μία έως εκατό σελίδες. Μέρος των επιστολών του –οι περισσότερες των οποίων ήταν λογοκριμένα αποσπάσματα- δημοσίευσε ο August Derleth  σε ένα πεντάτομο έργο. Ένα ακόμα μικρότερο μέρος αυτών κυκλοφορούν μεταφρασμένες και στα Ελληνικά.

Οι φίλοι του Λάβκραφτ τον προέτρεπαν συχνά να μειώσει τις αλληλογραφικές του δραστηριότητες για να μπορεί να γράφει περισσότερο. Ο Λιν Κάρτερ αναρωτιέται πόσες άλλες αφηγήσεις δεν θα στοίχειωναν τώρα τις βιβλιοθήκες μας, αν ο Λάβκραφτ αφιέρωνε περισσότερες ώρες στην τέχνη του και λιγότερες γράφοντας σε λιγότερο ή περισσότερο αδιάφορους γνώριμούς του. Η ιστορία έδειξε ότι ο Λάβκραφτ ήξερε καλά τι έκανε. Σπρωγμένος από μια μόνιμη αβεβαιότητα για την αξία του έργου του, αλλά ίσως και επειδή μια σπάνια διαύγεια του επιτρέπει να καταλάβει ότι καμιά δεκαριά ακόμα διηγήματα δεν θα πρόσθεταν κάτι σημαντικό σε αυτό που είχε ήδη δημιουργήσει, προτιμά να στοιχειώνει με τις επιστολές του τους παραλήπτες του, μεταμορφώνοντας τον ίδιο τον εαυτό του στο μεγαλύτερο και εκτενέστερο λογοτεχνικό του δημιούργημα.

Επιπλέον, επιτυγχάνει με τις επιστολές του κάτι που αλλιώς θα ήταν ακατόρθωτο. Παρασύροντας τους φίλους του συγγραφείς του Φανταστικού να χρησιμοποιήσουν και σε δικές τους ιστορίες τα μυθολογικά του δημιουργήματα, επιβάλλει τα πλάσματα της φαντασίας του στον κόσμο, επενδύοντάς τα με μια απόλυτη αυτοδυναμία. Το έργο του Λάβκραφτ ξέφυγε από τον ίδιο, έγινε ιδιοκτησία του κοινού του, των αναγνωστών αλλά και των αμέτρητων συγγραφέων που επηρεάστηκαν απ` αυτόν. Ασυνείδητα, αλλά ίσως και ηθελημένα, ο Λάβκραφτ έρχεται με αυτόν τον τρόπο να προσεταιριστεί ένα από τα κλασικά επιχειρήματα που προσπαθούν να αποδείξουν την ύπαρξη του Θεού. Όλοι οι άνθρωποι, σε όλα τα μέρη του κόσμου, σε όλες τις εποχές, μίλησαν, μιλούνε και θα μιλούνε για Κείνον. Πώς θα ήταν αυτό δυνατό, αν δεν υπήρχε πραγματικά; Κατ` αναλογία, πώς είναι δυνατό να έγραψαν και να γράφουν τόσοι πολλοί και διάφοροι για τους Παλαιούς και για τον αρχιερέα τους, τον Κθούλου, αν αυτά τα όντα δεν υπήρχαν;

3.    Ο ποιητής

Ο Λάβκραφτ θεωρούσε τον εαυτό του και ποιητή, γι` αυτό και έγραψε κυριολεκτικά ποταμούς ποίησης. Τα περισσότερα ποιήματά του μιμούνται το ύφος των ρομαντικών του 18<sup>ου</sup> αιώνα, όπως του Αλεξάντερ Πόουπ, του Ρόμπερτ Σάθεϊ και άλλων. Οι κριτικοί θεώρησαν αυτό το μέρος του ποιητικού έργου αποτυχημένο, που δεν ξεφεύγει από τα όρια της μίμησης. Ωστόσο έγραψε και πιο ενδιαφέροντα ποιήματα που συνδέονται με την πρόζα του και την αλληλοσυμπληρώνουν, όπως τα σονέτα με τον γενικό τίτλο Οι μύκητες απ` τον Γιογγόθ ή το αφηγηματικό, πολύστιχο ποίημα Ψυχοπομπός.

Ο Λάβκραφτ, ομολογουμένως δεν θα μείνει στη συνείδηση του κοινού ως επιτυχημένος ποιητής, αλλά επειδή οι δάσκαλοί του, Πόου και Ντάνσανυ έγραψαν ποίηση, ήταν επόμενο να θελήσει να ακολουθήσει τον δρόμο τους. Ωστόσο, αυτό που στον Πόου ήταν φυσιολογικό και αυθόρμητο, στον Λάβκραφτ ήταν –στην καλύτερη των περιπτώσεων- ζορισμένο. Τα καλύτερά του ποιήματα είναι βασικά μικρά διηγήματα με ρυθμό, μέτρο και ομοιοκαταληξία.

4.    Ο συγγραφέας - φάντασμα

Ο Λάβκραφτ δεν είχε καμία διάθεση να παίξει το επαγγελματικό παιχνίδι του συγγραφέα. Δεν πίεσε ποτέ τις καταστάσεις για να κερδίσει χρήματα, δεν κυνήγησε τη δημοσιότητα, ούτε τις ευκαιρίες. Ήταν ερωτευμένος με τη συγγραφή με τον απόλυτα γνήσιο τρόπο, υπήρξε, ερασιτέχνης σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξης, δηλαδή εραστής της τέχνης. Θεωρούσε ταπεινό να βγάλει χρήματα από αυτήν και για αυτό δεν επεδίωξε ποτέ να είναι παραγωγικός όπως οι συνάδελφοί του.

Ωστόσο, με δεδομένη την οικτρή οικονομική του κατάσταση, αναγκάστηκε να γίνει συγγραφέας-φάντασμα, κάνοντας επιμέλειες, διορθώνοντας και ξαναγράφοντας –ενίοτε εξ ολοκλήρου- έργα στα οποία έμπαιναν οι υπογραφές άλλων. Τα έσοδα από αυτήν τη δραστηριότητα αποτελούσαν κάτι παραπάνω από το ήμισυ των πενιχρών απολαβών του. Δεδομένου ότι απεχθανόταν κάθε είδους εμπορική συναλλαγή, και του ότι είχε μάλλον ελάχιστη γνώση της αξίας που είχαν το ταλέντο και οι γνώσεις του, χρέωνε τους πελάτες του με τιμές σαφώς κατώτερες από τις συνηθισμένες τις αγοράς, ενίοτε αμελώντας ή μη αξιώνοντας την είσπραξη αυτών των χρημάτων. Χαρακτηριστικά, για την πλήρη αναθεώρηση μιας νουβέλας 18.000 λέξεων, τον «Τελευταίο Εκτελεστή» του Αντόλφ Ντε Κάστρο, ο Λάβκραφτ πληρώθηκε δεκαπέντε δολάρια. Ο Ντε Κάστρο, στη συνέχεια πούλησε τη νουβέλα στο Weird Tales για διακόσια είκοσι δολάρια! Πλέον έχουν ανακαλυφθεί δεκάδες διηγήματα και νουβέλες που πίσω από μια άλλη υπογραφή κρύβεται ο Λάβκραφτ. Κάποια από αυτά τα κείμενα στέκουν ισάξια με τα «επίσημα».

Ο Λάβκραφτ υπήρξε συγγραφέας-φάντασμα και κυριολεκτικά υπό μίαν έννοια, καθώς πολλοί συγγραφείς, προσπαθώντας να μείνουν πιστοί στο πνεύμα του και γράφοντας όπως πίστευαν πως θα το έκανε και ο ίδιος αν ζούσε, συμπλήρωσαν μετά τον θάνατό του όλα τα ανολοκλήρωτα κείμενά του, που είναι γνωστά και ως «μεταθανάτιες συνεργασίες».

5.    Ο Λάβκραφτ δεν είχε πάντα άδικο

Ο Λάβκραφτ δέχθηκε –και ακόμα δέχεται- δριμεία κριτική από τους επαΐοντες της λογοτεχνίας και όχι μόνο. Για την ακρίβεια δεν παύει να εκπλήσσει η βδελυγμία με την οποία τον αποτάσσουν, ειδικά νεώτεροι σε ηλικία αναγνώστες, που έχουν ανατραφεί με κείμενα άμεσων ή έμμεσων απόγονων και μιμητών του. Ο Χ.Φ.Λάβκραφτ κατατάσσεται ακόμα στο είδος της «παραλογοτεχνίας». Το ύφος γραφής του θεωρείται αναχρονιστικό ακόμα και για την εποχή του, επιτηδευμένο, γεμάτο με περιττά επίθετα και επιρρήματα. Κατηγορείται για ρατσισμό, για έλλειψη χαρακτήρων, για κακούς διαλόγους, για γραφική, ακατάσχετη τερατολογία καθώς και για πολλά άλλα.

Σκοπός αυτής της ομιλίας δεν είναι να βάλλει μονομερώς ενάντια σε διαφορετικές γνώμες, ή να θεοποιήσει τον συγγραφέα. Πολλά από τα παραπάνω επιχειρήματα λίγο έως πολύ ισχύουν και τα περισσότερα έχουν σαφή και στιβαρό λόγο ύπαρξης. Θα ήταν όμως τουλάχιστον άδικο να μην αναφέρουμε επιγραμματικά μερικά σημεία που αθέλητα ή ηθελημένα ξεφεύγουν των επικριτών του. Όπως ότι

Α) δεδομένου ότι η πλειονότητα των κειμένων του ανακαλύφθηκε στα συρτάρια του, μετά τον θάνατό του, είναι φυσικό ο συγγραφέας να μην είχε προλάβει να τα επιμεληθεί μέχρι να φτάσουν την τελική μορφή τους. Δεν έχουμε δει την τελική μορφή των (περισσότερων) κειμένων του Λάβκραφτ και δυστυχώς δεν θα τη δούμε ποτέ.

Β) ο ρατσισμός, όπως τον αντιλαμβανόμαστε τώρα, είναι τελείως διαφορετικός από την κοινωνική πραγματικότητα, τις αρχές και τις αξίες της εποχής του Λάβκραφτ.

Γ) οι χαρακτήρες του Λάβκραφτ δεν ήταν ποτέ οι ανθρώπινοι ήρωες των ιστοριών του αλλά η Μυθολογία του, η οποία σε ένα βαθιά ριζωμένο -τόσο σε επίπεδο κειμένου, αλλά και φιλοσοφίας- μηδενισμό, επιβάλλει στους ήρωες να είναι ασήμαντοι, αναλώσιμοι σε σχέση με την τερατώδη και θεμελιωδώς μη ανθρώπινη αληθινή φύση του κόσμου.

Δ) η ακατάσχετη τερατολογία και το κλισέ της «ιστορίας τρόμου με τα πλοκάμια» ή με τα «καλαμάρια από το διάστημα» δεν οφείλεται στον ίδιο, αλλά στους –αποτυχημένους στην πλειοψηφία τους- μιμητές του. Ο ίδιος έγραψε μόλις μια ιστορία που ανταποκρίνεται σε αυτό το κλισέ –πολύ προτού αυτό γίνει κλισέ- που δεν είναι άλλη από τη νουβέλα «Το Κάλεσμα του Κθούλου».

Όλα αυτά, σε τελική ανάλυση, έχουν λίγη σημασία. Εκατομμύρια αναγνωστών και αμέτρητοι συγγραφείς θα συνεχίσουν να αγαλλιάζουν από αυτό το απροσδιόριστο, αλλά τόσο ζωτικό σκοτεινό συναίσθημα που διαχρονικά θα γεννά μέσα τους η πένα του Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ. Όπως λέει και ο ίδιος στο δοκίμιό του Υπερφυσικός Τρόμος στη Λογοτεχνία, «Όταν σ` αυτή την αίσθηση του φόβου και του κακού, προστίθεται η αναπόφευκτη γοητεία και η έλξη του θαυμασμού και της περιέργειας, γεννιέται ένα σύνθετο σώμα έντονου συναισθήματος και φαντασιακού ερεθισμού, η ζωτικότητα του οποίου θα υφίσταται αναγκαστικά όσο και το ίδιο το ανθρώπινο είδος».

Ο Χ.Φ.Λάβκραφτ ήταν ένας φτωχός, αποτυχημένος στην εποχή του συγγραφέας, που όμως από το 1930 μιλούσε για υπερδιάστημα, χωροχρόνο, τετραδιάστατες γεωμετρίες, οντότητες αποτελούμενες αποκλειστικά από Νου, για μακρινούς πλανήτες και ηλιακά συστήματα όπου οι αρχές της βιολογίας που διέπουν τα όντα που τους κατοικούν είναι θεμελιωδώς διαφορετικές από αυτές της δικής μας βιολογίας. Και που ανακάλυψε ένα νέο λογοτεχνικό υπο-είδος: τον Κοσμικό Τρόμο. Σήμερα είναι αδύνατον να μην αναφερθεί το όνομά του σε οποιαδήποτε συζήτηση έχει να κάνει με τη λογοτεχνία του Φανταστικού, ακόμα περισσότερο όσον αφορά τον Τρόμο. Το έργο του κρύβει έναν τεράστιο πλούτο ατμοσφαιρών, παράξενων ιδεών και φιλοσοφικών αναζητήσεων, που ανάλογός του δεν συγκεντρώθηκε παρά από ελάχιστους άλλους ανθρώπους της ιστορίας. Δεν θα ήταν ίσως υπερβολή να πούμε πως το φάντασμά του και οι ιδέες του πλανώνται πίσω από κάθε ενδιαφέρουσα νοητική κατασκευή των τελευταίων πενήντα χρόνων, από τότε δηλαδή που ο συγγραφέας αυτός έλαβε την παγκόσμια αναγνώριση που του άξιζε.

Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας.

ΠΗΓΗ: nyctophilia.gr