Εισαγωγικές παρατηρήσεις για την Εθνικιστική σκέψη

Τετάρτη, 2 Ιανουαρίου 2019     http://www.xryshaygh.com/

Για λόγους συνθετικής γνωστικής αρτιότητας και (περήφανα αδιάφορης) θεωρητικής αυτοτέλειας, θα προσεγγίσουμε τον όρο «Εθνικισμός» κυρίως με βάση τον ορισμό που διατύπωσε ένας από τους… σφοδρότερους σύγχρονους εχθρούς του, ο διάσημος Γαλλοεβραίος, βοημικής προέλευσης,  φιλόσοφος και κοινωνικός ανθρωπολόγος Ernest André Gellner, στο βιβλίο του «Nations and Nationalism^»/1983:  «Ο εθνικισμός είναι πρωταρχικά μια πολιτική αρχή, η οποία υποστηρίζει πως η πολιτική και η εθνική οντότητα πρέπει να είναι συνταιριασμένες». Τον ορισμό αυτό αποδέχτηκαν άλλοι δύο διαβόητοι σημαντικότεροι μελετητές και επίσης  μεγάλοι πολέμιοι του εθνικισμού : ο Βρετανός ιστορικός  John Breuilly («Nationalism and the State»/1985) και ο ξακουστός Αγγλοεβραίος, πολωνικής προέλευσης, μαρξιστής ιστορικός Eric John Ernest Hobsbawm, ο «γκουρού» όλων των  πεφωτισμένων νεοεποχιτών διαφωτιστών της παγκόσμιας και ντόπιας «διανόησης» («Nations and Nationalism since 1780» / 1990)].

Για την σαφέστερη και ουσιωδέστερη διενέργεια της προσέγγισής μας οφείλονται λοιπόν ορισμένες κρυσταλλωμένες θεμέλιες διασαφηνίσεις, ώστε αυτή να γίνεται πληρέστερα κατανοητή σε έκταση και βάθος, όπως παρακάτω:

Ιδεολογία είναι μια οργανωμένη συλλογή ιδεών. Η λέξη χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο Κόμη Antoine Destutt de Tracy στα τέλη του 18^ου  αιώνα για να ορίσει μιαν «επιστήμη των ιδεών». Ως ιδεολογία μπορεί να θεωρηθεί ένα συνολικό συνεκτικό όραμα, ένας συγκροτημένος τρόπος αντιμετώπισης των πραγμάτων, ή ένα σύνολο ιδεών που προτείνει μιαν απαρτιωμένη υφή, λειτουργία και τάξη για ολόκληρη την κοινωνία. Ο βασικός σκοπός μιας ιδεολογίας είναι να επιφέρει αλλαγή στην κοινωνία μέσω μιας ρυθμιστικής διαδικασίας (δηλαδή η ιδεολογία καλείται να απαντήσει στα ερωτήματα «πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος;» και «πως λοιπόν θα επιτύχουμε το πρέπον;»). Οι ιδεολογίες εξ αντικειμένου έχουν την τάση να περιλαμβάνουν αφηρημένες έννοιες προς εφαρμογή στον πραγματικό ενεστώτα κόσμο, συνεπώς εμπίπτουν συχνότατα στο πεδίο της πολιτικής.

Κοσμοθεώρηση-Κοσμοθέαση είναι ο βασικός γνωστικός προσανατολισμός ενός ατόμου ή μιας κοινωνίας, ο οποίος περιλαμβάνει το σύνολο της γνώσης και άποψης του ατόμου ή της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων της φυσικής φιλοσοφίας, των θεμελιωδών, υπαρξιακών και κανονιστικών αξιωμάτων, ή των προεξαρχόντων θεωρητικών θεμάτων, των αξιών, των συναισθημάτων και της ηθικής. Ο όρος αποτελεί μιαν έννοια θεμελιώδους σημασίας για την φιλοσοφία (κυρίως για την γερμανική)  και την επιστημολογία, αναφέρεται δε σε μιαν ευρεία περί του κόσμου αντίληψη. Επιπλέον, αναφέρεται στο πλαίσιο των ιδεών και πεποιθήσεων, μέσω των οποίων ένα άτομο, μια ομάδα ή ένας πολιτισμός ερμηνεύει τον κόσμο και αλληλεπιδρά με αυτόν.

Θεωρία, με τη γενικότερη έννοιά της, είναι μια λεπτομερής αναλυτική δομή, σχεδιασμένη για να εξηγεί ένα σύνολο διακεκριμένων παρατηρήσεων Μια θεωρία έχει δυο λειτουργίες: (α) Αναγνωρίζει το σύνολο αυτών των διακεκριμένων παρατηρήσεων, ως μιαν ιδιαίτερη  ομάδα συστατικών, δρωμένων ή φαινομένων, και (β) Διατυπώνει ισχυρισμούς για την υποκείμενη πραγματικότητα, η οποία δημιουργεί,  επιφέρει ή προκαλεί την ομάδα αυτή των παρατηρήσεων.

Μέχρι σήμερα έχει πραγματοποιηθεί διεθνώς (κυρίως στα μεταπολεμικά και ιδιαίτερα στα μεταψυχροπολεμικά χρόνια) μια ευρύτατη αναζήτηση, συζήτηση και αντιπαράθεση  με αντικείμενο τις έννοιες «Έθνος» κι «Εθνικισμός».
Βιβλιογραφικά μιλώντας, μια εμπεριστατωμένη και διεξοδική  παρουσίαση των θεωριών για την ανάδειξη του Έθνους και την μορφοποίηση του Εθνικισμού γίνεται από τον καθηγητή του London School of Economics και συνιδρυτή του διεπιστημονικού γνωστικού πεδίου των «Εθνικιστικών Σπουδών», τον Βρετανό Anthony Smith, στο εκτενές και αρκούντως απροκατάληπτο έργο του «Theories of Nationalism»-1983. Για μια περιληπτική αλλά και επαρκώς συστηματική βιβλιογραφική προσέγγιση του φαινομένου της εθνικής ιδεολογίας και ταυτότητας, καθώς και της δημιουργίας του Έθνους-Κράτους και του Εθνικισμού, μπορεί κάποιος (πιο ανυπόμονος και πιο … ανεκτικός) ν’ αναζητήσει το βιβλίο του ιδιαιτέρως γλαφυρού Αγγλοεβραίου καθηγητή της σύγχρονης ιστορίας Stuart Joseph Woolf, «Nationalism in Europe, 1815 to the Present»-1995. Στην σπουδαία 40 σελίδων εισαγωγή  του έργου ο Woolf ασχολείται προσωπικά με την επιγραμματική παρουσίαση των απόψεων παλαιότερων και σύγχρονων μελετητών σχετικά με τον εθνικισμό. Το καλογραμμένο με επιτήδεια ανθολόγηση βιβλίο του αντιεθνικιστή συγγραφέα, περιλαμβάνει -μεταξύ άλλων- κείμενα: περί Έθνους του Αυστριακού Όττο Μπάουερ [σοσιαλδημοκράτης θεωρητικός του «αυστρομαρξισμού» και θεμελιωτής της «προσωπικής αρχής» για τον καθορισμό του Έθνους, συγγραφέας του σπουδαίου «Die Nationalitätenfrage und die Sozialdemokratie»-1908], περί εθνικότητας του Βρετανού Τζων Στιούαρτ Μιλλ [φιλόσοφος, πολιτικός οικονομολόγος και σημαίνων κλασικός φιλελεύθερος στοχαστής του 19^ου  αιώνα,  που ασχολείται με την εθνικότητα στο δοκίμιό του «On Representative Government»], περί του Έθνους, του σπουδαίου Γάλλου Joseph Ernest Renan [φιλόσοφος, ανατολιστής γλωσσολόγος  και συγγραφέας του περιβόητου δοκιμίου  «Qu'est-ce qu'une nation?»- 1882], περί της ιδέας του Έθνους, του πρόωρα χαμένου πολυμαθούς Ιταλού Φεντερίκο Σαμπόντ [ιστορικός, φιλόσοφος και  πνευματικός υποστηρικτής του  αυτονομιστικού κινήματος της Αόστης].
Στην αναζήτηση των προαναφερόμενων εννοιών, θέσεων και απόψεων, αλλά και στις απορρέουσες συζητήσεις με συγκλίσεις ή αντιπαλότητες απόψεων, παρουσιάστηκαν αρκετές και ενδιαφέρουσες θεωρίες που μπορούμε να τις εντάξουμε ακριβοδίκαια σε δύο μεγάλες, πολυσύνθετες και πολυεπίπεδες  κατηγορίες:

Στις θεωρίες της πρώτης κατηγορίας, που αποτελούν και οι ίδιες δυναμικό τμήμα της συνολικής Εθνικιστικής ιδεολογίας και αντιμετωπίζουν το Έθνος ως «οιονεί άφθαρτη» φυσικοϊστορική σταθερά, ως πρωταρχική και αμετάβλητη ιστορική και κοινωνική οντότητα, ως διαχρονική κοινότητα – γεννήτρια πολιτισμού και ιστορίας, ως το κατ’ εξοχήν ιστορικό υποκείμενο.

Στις  θεωρίες της δεύτερης κατηγορίας, οι οποίες αποτελούν μιαν από τις συνιστώσες των αντιπάλων και εχθρών του Εθνικισμού, είτε αστικοφιλελεύθερης είτε  μαρξοκομμουνιστικής προέλευσης. Αυτές οι εθνολυτικές και εθνοαποδομητικές θεωρίες, με διεθνιστικό ή οικουμενιστικό οραματικό ζητούμενο,  υποστηρίζουν γενικά ότι, το έθνος είναι τάχα προϊόν αφηρημένων και ακαθόριστων «ιστορικών» διαδικασιών και ότι συγκεκριμένα αυτό συγκροτείται «μέσα από την εθνικιστική ιδεολογία και τους κρατικούς θεσμούς».

Τούτο το  χαλκευμένο ex cathedra et curia ερμηνευτικό πρότυπο, το οποίο αντιμετωπίζει το Έθνος ως μιαν ιστορική «κατασκευή», ως ένα «τεχνούργημα», αποτελεί την κοινή βάση των μεταπολεμικά (και κυρίως μεταψυχροπολεμικά) διαδεδομένων κι επικρατέστερων περί Έθνους θεωριών στην «Διεθνή» επιστημονική κοινότητα, (ήδη παγκοσμιοποιημένη και δραστικά παγκοσμιοποιούσα, ανάλογα με το εκάστοτε ιδιαίτερο υπόβαθρο των φορέων της, οι οποίοι είναι σχεδόν πάντα φανατικά «αντιεθνικιστές» και φερ’ ειπείν «υπερδημοκράτες»).
Οι «καταξιωμένοι» και βολεμένοι αυτοί μελετητές που υποστηρίζουν τις θεωρίες τούτης της κατηγορίας, τονίζουν επίμονα και συστηματικά τα αυθαίρετα, αντιφυσικά και αντιιστορικά στοιχεία των επιχειρημάτων τους περί του δήθεν Έθνους – «κατασκευάσματος», του Έθνους ως ρατσιστικής κι εθνικιστικής  «επινόησης», αλλά  και της δήθεν «κοινωνικής μηχανικής» των «κυρίαρχων εθνικών αστικών τάξεων», μηχανικής η οποία δημιουργεί τάχα το Έθνος - εκδήλωση ωρίμανσης της αστικής τάξης (λες κι αυτοί οι εθνοαποδομητές μελετητές είναι τάχα κάποιοι οιονεί μαρξιστογενείς παρτιζάνοι στα βουνά κι όχι παράγωγα της αστικής κοινωνικής μηχανικής και χρυσοκάνθαροι των αστικών πανεπιστημίων!), ισχυριζόμενοι πως όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά  υπεισέρχονται συστατικά στην…. τεχνητή δημιουργία των Εθνών.
Με τις θεωρίες της πρώτης κατηγορίας θ’ ασχοληθούμε στην ανάπτυξη της προσέγγισής μας ενημερωτικά και πληροφοριακά, ενώ μ’ εκείνες της δεύτερης κατηγορίας αναλυτικά, σκιαλυτικά και κριτικά.
Τροχιοδεικτικά κι ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ τις θέσεις τόσο του δήθεν «αντικειμενικού» και ουδέτερου Gellner που τονίζει εμφατικά ότι: «τα έθνη γεννιούνται από τον εθνικισμό και όχι το αντίστροφο» όσο και του Βρετανού μαρξιστή ιστορικού  Benedict Anderson στο βιβλίο του «Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism»-1983, ο οποίος πιστός στην αφηρημένη και γενικευτική μαρξιστική αοριστολογία, προσδιορίζει την εθνικότητα, το Έθνος και τον Εθνικισμό, ως κάποια «ιδιαίτερης τάξης» δήθεν πολιτισμικά «τεχνουργήματα», μάλιστα δε κατ’ αυτόν το Έθνος είναι μια «κοινωνικά κατασκευασμένη» «φαντασιακή κοινότητα»!
Στο ίδιο αυθαίρετο πλαίσιο είχε αναπτυχθεί και η επιχειρηματολογία του πρωτοπόρου κατήγορου του Εθνικισμού, του επίσης διάσημου, Αγγλοεβραίου ιρακινής προέλευσης Elie Kedourie, καθηγητή της Πολιτικής στο London School of Economics, στο βιβλίο του «Nationalism»-1960, όπου τονίζει εμφατικά το περιβόητο «αξίωμά» του: «…είναι πιο αληθινό να ειπούμε πως η εθνική ταυτότητα είναι δημιούργημα μιας εθνικιστικής θεωρίας, παρά ότι  η εθνικιστική θεωρία είναι εκδήλωση και έκφραση μιας εθνικής ταυτότητας».
Ανάλογες αυθαίρετους και αναπόδεικτους -άρα ψευδοεπιστημονικούς- αφορισμούς και ανερμάτιστα τσιτάτα έχει εκπέμψει και ο «γκουρού» Hobsbawm, καθώς και ο σημαίνων Γάλλος μαρξιστής φιλόσοφος Étienne Balibar -καθηγητής φιλοσοφίας και πολιτικής θεωρίας στα Πανεπιστήμια των Παρισίων και Ίρβαϊν της Καλιφόρνιας- με τον Αμερικανοεβραίο και παγκόσμιο ακαδημαϊκό πολυθεσίτη κοινωνιολόγο συνεργάτη του  Immanuel Wallerstein στο διάσημο βιβλίο τους «Race, Nation, Classe»-1988.

Α. Κωνσταντίνου