Tο σουρεαλιστικό σύμπαν του Dino Buzzati

του Παύλου Γκάσταρη

(Δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό "Γραφή -Τετράδια Λογοτεχνίας", τεύχος 59, Χειμώνας 2005, σελ. 40-44)

  Η υπαρξιακή αγωνία και η ατοπία πολλών ανθρώπινων συμπεριφορών και καταστάσεων αποτελούν τη βάση των έργων του Ιταλού συγγραφέα Dino Buzzati (1906-1972). Αλληγορία, σουρεαλιστική οξύτητα, ευρηματικότητα, γεγονότα που ακροβατούν μεταξύ πραγματικού και φανταστικού, συνυπάρχουν στα έργα του, με κυρίαρχο στοιχείο την αίσθηση της αγωνίας και της προσμονής απέναντι στα παράδοξα ενός αναπόφευκτου πεπρωμένου. Το συγγραφικό του έργο εμπεριέχει ποικιλία θεμάτων  όπως η αναμονή, η μοίρα, η μοναξιά, ο θάνατος, ο χρόνος που ρέει αμείλικτος, αφήνοντάς μας ανίσχυρους στο πέρασμά του.

Ο Μπουτζάτι είχε ως στόχο να διηγείται διάφορες καταστάσεις και πράγματα με τον πιο απλό τρόπο. Η πρόζα, διαυγής και μεστή, κατορθώνει να κάνει να φαίνεται πιστευτό το απίθανο και το φανταστικό, φέρνοντας πάντα στην επιφάνεια κάτι καινούργιο,  δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό μια τέλεια αρμονία μεταξύ συμβάντος και διήγησης. Οι περιγραφές του γίνονται με απόλυτη φυσικότητα και με την ακρίβεια ενός άριστου δημοσιογράφου - σχολιαστή (επάγγελμα που ο ίδιος άσκησε σε όλη του τη ζωή).

  Το σουρεαλιστικό στοιχείο εμφανίζεται με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται απόλυτα φυσιολογικό. Υπάρχει, συνήθως, ένα αρνητικό γεγονός που στρεβλώνει την εξέλιξη της διήγησης. Επίκεντρο είναι τις περισσότερες φορές ο άνθρωπος που κινείται και δρα σ' ένα κόσμο όπου όλα φαίνονται άτοπα και παράδοξα. 

    Οι ήρωες του Μπουτζάτι ζουν σ' ένα περιβάλλον  χωρίς στενούς φίλους, όπου  ακόμη και οι οικογενειακές σχέσεις είναι ανύπαρκτες, και ακολουθούν ένα αναπόφευκτο και ακαθόριστο πεπρωμένο. Η ατμόσφαιρα πολλές φορές είναι "γκρίζα" και καταθλιπτική, ακόμη και όταν τα γεγονότα διαδραματίζονται στο φως της ημέρας.

  Οι διηγήσεις έχουν περισσότερα του ενός επίπεδα ανάγνωσης: πραγματικό, φανταστικό, αλληγορικό, "κωμικό".

  Η χωροχρονική απεικόνιση στα έργα του λαμβάνει μεταφορικές ερμηνείες, ιδιαίτερα στις σχέσεις ψηλά-χαμηλά, πεπερασμένο-άπειρο, φως-σκοτάδι, μέρα-νύχτα. Η σουρεαλιστική ατμόσφαιρα χώρων όπως το βουνό, η πόλη, η πολυκατοικία, η έρημος, περιγράφεται με λεπτομέρεια και ακρίβεια.

   Ο Μπουτζάτι γεννήθηκε στο Belluno  της Βόρειας Ιταλίας το 1906 αλλά μεγάλωσε στο Μιλάνο. Ο πατέρας του ήταν νομικός και καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Η μητέρα του, η Αlba Mantovani, κατάγονταν από τη Βενετία.

  Το 1920, σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών, αρχίζει να γράφει τις πρώτες του ιστορίες, να ζωγραφίζει και να σχεδιάζει. Γοητεύεται από τον ζωγράφο Arthur Rackham, διαβάζει Ντοστογιέφσκι και ασχολείται με την Αιγυπτιολογία. Το Δεκέμβριο του 1920 ολοκληρώνει το πρώτο του διήγημα με τίτλο "Το Τραγούδι των Βουνών" (La canzone delle montagne). Γράφει συγκεκριμένα στην εφημερίδα "Ιl Giorno" στις 26 Μαΐου του 1959: "Νομίζω ότι για κάθε συγγραφέα οι αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας είναι σημαντικές. Οι εντυπώσεις που είχα σαν παιδί προέρχονταν από τη γη όπου γεννήθηκα: η κοιλάδα του Belluno, τα άγρια βουνά που  την περιβάλλουν και οι Δολομιτικές Άλπεις".

  Τελειώνει το Λύκειο και γράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μιλάνου. Προτού ακόμη πάρει το πτυχίο του, πιάνει δουλειά ως δημοσιογράφος στην μιλανέζικη εφημερίδα "Corriere della Sera", όπου θα εργασθεί μέχρι το τέλος της ζωής του (1972).

 

   Το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο "Ο Μπαρνάμπο των βουνών" ("Barnabo delle montagne") κυκλοφορεί το 1933, αν και πλήθος διηγημάτων είχαν δημοσιευτεί τα προηγούμενα χρόνια στο εβδομαδιαίο περιοδικό "Il Popolo di Lombardia". To 1935 κυκλοφορεί το δεύτερο μυθιστόρημά του "Το μυστικό του παλιού δάσους" ("Il segreto del Bosco Vecchio"). Aνάμεσα στα μυθιστορήματα και στις συλλογές διηγημάτων που ακολούθησαν αξίζει να αναφερθούν τα παρακάτω του έργα: "Η 'Ερημος των Ταρτάρων" ("Ιl Deserto dei Tartari", 1940), "Oι επτά Αγγελιοφόροι" ("Ι sette messaggeri", 1942), "H περίφημη εισβολή των αρκούδων στη Σικελία" ("La famosa invasione degli Orsi in Sicilia", 1945), "Eξήντα Διηγήματα" (Sessanta Racconti", 1958), "Ένας Έρωτας" ("Un amore", 1963), "Η μπουτίκ του μυστηρίου" (La boutique del mistero", 1968), "Oι δύσκολες νύχτες" (Le notti difficili, 1971), "Τα μυστήρια της Ιταλίας" ("I misteri d' Italia", 1978), κ.α.  

   Ο Μπουτζάτι υπήρξε πολυγραφότατος και πολυτάλαντος. Εκτός  από τα χιλιάδες άρθρα και ρεπορτάζ στην εφημερίδα "Corriere della Sera" του Μιλάνου, έγραψε μυθιστορήματα, διηγήματα, ποιήματα, θεατρικά έργα, και μουσικά βιβλία, γνωρίζοντας ο ίδιος πιάνο και βιολί. Υπήρξε αξιόλογος ζωγράφος ενώ παράλληλα ασχολήθηκε και με την ένατη τέχνη δημιουργώντας αριστοτεχνικές ιστορίες - κόμικς.

  Ο Μπουτζάτι έγινε διεθνώς γνωστός με το αριστουργηματικό αλληγορικό μυθιστόρημά του "Η Έρημος των Ταρτάρων" (1940), που μεταφέρθηκε με επιτυχία στην μεγάλη οθόνη σε σκηνοθεσία του Valerio Zurlini, το 1976.

   Πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος ο νεαρός υπολοχαγός Giovanni  Drogo που υπηρετεί σ' ένα μακρινό φρούριο στα σύνορα μιας απροσδιόριστης μακρινής χώρας. Στα βόρεια του φρουρίου απλώνεται μια έρημος που φαίνεται να μην έχει τέλος. Όλοι οι στρατιωτικοί, υπερασπιστές του φρουρίου, περιμένουν την εισβολή των Ταρτάρων και βρίσκονται σε διαρκή επιφυλακή. Τα πάντα είναι έτοιμα για την αντιμετώπιση της επίθεσης των βαρβάρων: Η εκπαίδευση των οπλιτών, η συνεχής αλλαγή φρουράς μέρα και νύχτα…

Με το πέρασμα του χρόνου η παραμονή του εκεί θα γίνει συνήθεια, έτσι που να μην επιθυμεί πλέον  να το εγκαταλείψει, εξαιτίας της απώλειας επαφής με τον έξω κόσμο, αλλά κυρίως γιατί ζει με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή οι Τάρταροι θα εισβάλλουν από τα βάθη της ερήμου. Οι μέρες κυλούν ολόιδιες και η ζωή φαίνεται να λειτουργεί ακολουθώντας ένα αδιάλλακτο, χωρίς νόημα, τελετουργικό.

Αν και ο λοχαγός Drogo έχει πολλές ευκαιρίες να εγκαταλείψει  το φρούριο εν τούτοις δεν το κάνει. Η ζωή καταναλώνεται σε μια στείρα αναμονή που ενισχύεται από μια νωθρή συνήθεια. Όλες του οι πράξεις φαίνεται να καθοδηγούνται από μια κακόβουλη μοίρα, θαρρείς πως  μια αόρατη μαγική δύναμη να μη του επιτρέπει να ξεφύγει από την μονότονη και χωρίς νόημα ζωή του.

Ο Drogo επισκέπτεται, ύστερα από πάρα πολύ καιρό έγκλησής του στο φρούριο, μια γειτονική πόλη. Εκεί έρχεται σε επαφή με τον έξω κόσμο και για πρώτη φορά αντιλαμβάνεται ότι ο κόσμος αυτός είναι πολύ διαφορετικός από εκείνον που είχε αφήσει κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο φρούριο. Τα χρόνια είχαν περάσει και ο ίδιος αντιλαμβάνεται ότι όλη του η ζωή του δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η αδιάλειπτη αναμονή του εχθρού.

Ο Drogo θα αρρωστήσει την ώρα που οι Τάρταροι θα φανούν στο βάθος της ερήμου να προελαύνουν ενάντια στο φρούριο. Ο ίδιος δεν θα λάβει μέρος στη πολυπόθητη μάχη για την υπεράσπιση του φρουρίου, μια μάχη που ονειρευόταν όλη του τη ζωή. Θα περάσει  την τελευταία νύχτα της ζωής σ' ένα άθλιο δωμάτιο, όπου  θα δώσει μια άλλη μάχη, την ύστατη μάχη με το θάνατο που έρχεται να τον αγκαλιάσει. Κανείς δεν θα είναι δίπλα του για να τον θαυμάσει. Δεν θα ηχήσουν σάλπιγγες, ούτε θα υπάρξουν παράσημα για την ανδρεία του. Θα πεθάνει μόνος,  ξεχασμένος απ' όλους.

   O Μπουτζάτι με το έργο του αυτό κατορθώνει να διηγηθεί κάποιες καταστάσεις και αισθήματα  που οι περισσότεροι άνθρωποι δοκιμάζουν, όπως η αποτυχία, η συντριβή των ιδανικών, οι ανεκπλήρωτες ελπίδες, η μοναξιά, η δυσκολία στις σχέσεις τους.

Το μυθιστόρημα αυτό αγγίζει άμεσα τον αναγνώστη, ίσως επειδή πρόκειται για μια αλληγορική ιστορία που αφορά τους ανθρώπους (τους περισσότερους από μας)  που συμβιβάζονται με τις ενίοτε καταστάσεις, για διάφορους  λόγους ο καθένας, χωρίς ωστόσο να παύουν να ονειρεύονται τη μεγάλη στιγμή που θα αλλάξει τη ζωή τους. 

  Δύο θαυμάσια σουρεαλιστικά αλληγορικά διηγήματα  που εντυπώνονται για πάντα στη μνήμη του αναγνώστη είναι «Οι επτά όροφοι» (I sette piani) και «Οι επτά αγγελιοφόροι» (I sette messaggeri) που περιλαμβάνονται στο βιβλίο διηγημάτων του «Οι επτά αγγελιοφόροι» (1942).

   Στο διήγημα "Οι επτά όροφοι" το στόρι διαδραματίζεται σε ένα κλειστό περιβάλλον που δεν είναι άλλο από μια κλινική με επτά ορόφους. Στον έβδομο όροφο νοσηλεύονται ασθενείς που πάσχουν από ελαφριές ασθένειες, ενώ στους χαμηλότερους σταδιακά ορόφους νοσηλεύονται άτομα με όλο και πιο βαριές ασθένειες, μέχρι τον πρώτο όροφο που προορίζεται βασικά για τους ετοιμοθάνατους.

Ανάμεσά στους ασθενείς βρίσκεται και ο ήρωας της ιστορίας, ο G. Corte που νοσηλεύεται στον έβδομο όροφο και ελπίζει να πάρει γρήγορα εξιτήριο. Τόσο το κλειστοφοβικό περιβάλλον της κλινικής, όσο και τα πρόσωπα που δρουν και κινούνται, περιστοιχίζονται από πυκνό μυστήριο: ο γιατρός, deus ex machina, και οι νοσοκόμοι φαίνονται πρόσωπα  απόμακρα, ψυχρά, που εμφανίζονται κυρίως στο δωμάτιο του ασθενούς για να του ανακοινώσουν ότι πρόκειται να μεταφερθεί στον αμέσως χαμηλότερο όροφο. Ο Corte δεν γνωρίζει από τι πάσχει. Αν και διακατέχεται από μια αίσθηση κενού, ακολουθεί σταδιακά την καθοδική του πορεία προς τον πρώτο όροφο, προς το σκοτάδι και το θάνατο. Η κάθοδος προσδιορίζεται από μια τραγική παρέμβαση του πεπρωμένου, έναντι του οποίου ο Corte δεν μπορεί παρά να αισθάνεται αβεβαιότητα, αδημονία και κυρίως αγωνία, προσπαθώντας να καλλιεργήσει μάταια την ελπίδα ότι η υγεία του ίσως βελτιωθεί.

   Ο ήρωας του διηγήματος "Οι επτά αγγελιοφόροι" ταξιδεύει με κατεύθυνση προς μια μακρινή ακαθόριστη πολιτεία, η ύπαρξη της οποίας αμφισβητείται. Κάποιοι άγνωστοι και απρόσωποι  αγγελιοφόροι τού μεταφέρουν, σε τακτά χρονικά διαστήματα, ασαφή και αόριστα νέα από την πολιτεία. Παρά τις αμφιβολίες για την ύπαρξη της πολιτείας, ο ήρωας θα συνεχίσει ακάθεκτος την πορεία του προς αυτήν. Η έλξη του αγνώστου θα τον αναγκάσει να εγκαταλείψει την προηγούμενη ανέμελη ζωή του, χωρίς να νοιώσει την παραμικρή νοσταλγία. Σταδιακά θα εξαφανιστούν και οι τελευταίοι δεσμοί με τον έξω κόσμο και καθώς ο ήρωάς μας ακολουθεί το πεπρωμένο του, αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι η Πολιτεία, που τόσο λαχταρά, είτε δεν υπάρχει, είτε  είναι απρόσιτη στους επίδοξους επισκέπτες της. Καθώς περνά αμείλικτα ο χρόνος, ο ήρωάς μας καταλαμβάνεται από την  αγωνιώδη αίσθηση του αγνώστου, που τον γεμίζει φόβο, ενώ παράλληλα οι ελπίδες του αρχίζουν να τον εγκαταλείπουν. Οι ενέργειές του και οι πράξεις του θα είναι πλέον ελάχιστες και τα αποτελέσματα μηδαμινά. Τελικά ο θάνατος θα τον βρει πριν προλάβει να συναντήσει τον τελευταίο αγγελιοφόρο.

   Αξίζει να αναφέρουμε επίσης το υπέροχο παραμύθι "Η περίφημη εισβολή των αρκούδων στη Σικελία" ("La famosa invasione degli Orsi in Sicilia", 1945). Πρόκειται για μια αλληγορική ιστορία πλαισιωμένη με υπέροχες εικόνες ζωγραφισμένες από τον συγγραφέα, όπου τα ζώα διαθέτουν ανθρώπινους χαρακτήρες, επικοινωνούν με τους ανθρώπους, παραμένοντας ωστόσο συμβολικά πλάσματα. Το έργο του αυτό αποτελεί ύμνο στη φύση και καταδίκη στον αφύσικο τρόπο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. 

   Μια  άλλη απλή φανταστική ιστορία, που γράφτηκε το 1935 είναι "Το μυστικό του παλιού δάσους" («Il segreto del vecchio bosco») που αναφέρεται στην παράδοξη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, με στοιχεία από τις παραδόσεις, τους θρύλους και τα παραμύθια των ευρωπαϊκών λαών για την ιερότητα του δάσους και των πλασμάτων που το κατοικούν.

 

   Από τα κόμικς που δημιούργησε ξεχωρίζει το “Ποίημα σε κόμιξ” (“Poema a fumetti”,1969). Πρόκειται για ένα κόμιξ, στις 212 εικόνες του οποίου ο Μπουτζάτι μας διηγείται μια μοντέρνα εκδοχή του μύθου του Ορφέα και της Ευρυδίκης. Ένας νεαρός άνδρας ξεκινά να βρει την αγαπημένη του την οποία απήγαγαν κάποιες μάγισσες και την οδήγησαν στο βασίλειο των νεκρών.

  Ο αναγνώστης δεν θα εντοπίσει στις ιστορίες του Μπουτζάτι επικά και ηρωικά στοιχεία. Είναι μάλλον ιστορίες όπου κυριαρχεί η δύναμη του πεπρωμένου, οι χαμένες ευκαιρίες της ζωής, οι  μάταιες ελπίδες, τα ανεκπλήρωτα όνειρα.

Ο συγγραφέας ωστόσο δεν παραλείπει να υπενθυμίζει στον αναγνώστη ότι εκτός από την πεζή πραγματικότητα υπάρχει και μια άλλη μαγική διάσταση που μας ξεφεύγει, όπου κάποιος μπορεί να δει με άλλα μάτια το μεγάλο μυστήριο της ζωής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (στα ελληνικά)

1)    Dino Buzzati: Η έρημος των Ταρτάρων (ΑΣΤΑΡΤΗ, 1991)

2)    Dino Buzzati: Οι επτά αγγελιοφόροι (ΑΣΤΑΡΤΗ, 1988)

3)    Dino Buzzati: Ένας Έρωτας (ΑΣΤΑΡΤΗ, 1984)

4)    Dino Buzzati: Ο σκύλος που είδε το Θεό (ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, 1988)

5)    Dino Buzzati: Η περίφημη εισβολή των αρκούδων στη Σικελία (ΑΣΤΑΡΤΗ, 1988)