Νίκος Λογοθέτης - Ο Έλληνας ερευνητής του εγκεφάλου

Η φοβερή ιστορία του νευροεπιστήμονα Νίκου Λογοθέτη (*), καθηγητή στο γερμανικό Ινστιτούτο Max Planck

Τετάρτη, 16 Ιανουαρίου 2019

Συνάδελφοί του επιστήμονες, ακόμη και αντίζηλοί του, συμφωνούν ότι βάδιζε προς το βραβείο Νόμπελ. Είχε λάβει σημαντικές διακρίσεις κι έκανε κρίσιμες δημοσιεύσεις για τη μελέτη του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ο Έλληνας νευροφυσικός Νίκος Λογοθέτης, διευθυντής του Ινστιτούτου Βιολογικής Κυβερνητικής Max Planck του Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν στη Γερμανία, είχε χαρακτηριστεί από το έγκυρο Nature ως «μαέστρος του μυαλού». Ώσπου τον Σεπτέμβριο του 2014, βρέθηκε στο επίκεντρο ενός πρωτοφανούς σκανδάλου. Οικολόγος ακτιβιστής, που είχε υποδυθεί για έξι μήνες τον φροντιστή ζώων στο εργαστήριο, κατέγραψε με κρυφή κάμερα σκληρές εικόνες: Πιθήκους με εμφυτεύματα στο κεφάλι, ζώα που αιμορραγούσαν και άλλα ετοιμοθάνατα. Ο καθηγητής Λογοθέτης κατηγορήθηκε, μεταξύ άλλων, ότι καθυστέρησε να κάνει ευθανασία σε πιθήκους που χρησιμοποιούνταν ως πειραματόζωα στο εργαστήριο.

Το υλικό προβλήθηκε στη γερμανική τηλεόραση και προκλήθηκαν πολύ σοβαρές αντιδράσεις. Ο ίδιος άρχισε να δέχεται απειλές για τη ζωή του, ακτιβιστές τον αποκάλεσαν «σύγχρονο Γιόσεφ Μένγκελε». Αποκλείστηκε από την πρόσβαση στα πειράματα και βρέθηκε αντιμέτωπος με τη δικαιοσύνη. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, η πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας στάθηκε το πλευρό του, προκαλώντας ένας διεθνές κύμα συμπαράστασης. Ο ίδιος υπεραμύνθηκε τα πειράματα με ζώα ως τον μοναδικό τρόπο για την πρόοδο της ιατρικής. Υποστήριξε δε ότι τηρούνται όλα τα επιστημονικά πρωτόκολλα στο εργαστήριο του Τίμπινγκεν.
Τον περασμένο Δεκέμβριο, γερμανικό δικαστήριο τον απάλλαξε από τις κατηγορίες και προ ημερών, το Ινστιτούτο Max Planck ανακοίνωσε ότι αποκαθιστά τον καθηγητή Λογοθέτη. Ο ίδιος άνθρωπος, γεννημένος το 1950 στην Κωνσταντινούπολη, υπήρξε τη δεκαετία του '70 μαζί με τον Βλάση Μπονάτσο και άλλους, ιδρυτικό μέλος του συγκροτήματος Πελόμα Μποκιού – ήταν το «Λο» στο αρκτικόλεξο του ονόματος, που σχημάτιζαν συλλαβές από τα επίθετα των μελών του γκρουπ. «Τι όμορφη περίοδος! Είναι κρίμα που ο τρελός μας, ο Βλάσης, έχει φύγει», μου έγραψε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Έπειτα, ο ίδιος μίλησε στο VICE για το μυστήριο του ανθρώπινου εγκεφάλου και για την ηθική ή μη των πειραμάτων σε ζώα.

Με τους Πελόμα Μποκιού. Ο Νίκος Λογοθέτης στη μέση. Πρώτος από δεξιά, ο Βλάσης Μπονάτσος.

VICE: Τι ακριβώς αναφέρει η απόφαση του δικαστηρίου του Τίπινγκεν;
Νίκος Λογοθέτης: Ο εισαγγελέας του Τίπινγκεν είχε απορρίψει τις κατηγορίες και ήθελε να κλείσει την υπόθεση έναν χρόνο νωρίτερα. Ωστόσο, ο γενικός εισαγγελέας στη Στουτγάρδη, κατευθυνόμενος πολιτικά, ασκούσε πίεση στις τοπικές δικαστικές Αρχές, ώστε να επιβάλουν μία ποινή, όπως τελικά συνέβη τον Φεβρουάριο του 2018. Ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση, όμως, η υπόθεση επικεντρώθηκε σε τρία ζώα, στα οποία υποτίθεται ότι έπρεπε να γίνει ευθανασία νωρίτερα από ό,τι έγινε. Και σε αυτό υπάρχει μια τεράστια παρανόηση. Έχουμε όλα τα αποδεικτικά στοιχεία που δείχνουν ότι δύο από τα τρία ζώα είχαν ανακάμψει. Ευθανασία έγινε στο τρίτο, σύμφωνα με την απόφαση των κτηνιάτρων. Όταν τα εξηγήσαμε όλα αυτά, ήταν σχεδόν βέβαιο ότι το δικαστήριο θα έβγαζε αθωωτική απόφαση.

Ποια ήταν η πρώτη σας σκέψη μετά από αυτό;
Η παύση της δίωξης δεν ήταν για μένα κάποια έκπληξη, ούτε κάτι που με έκανε ευτυχισμένο ή μη. Η απόφαση του Ινστιτούτου Max Planck για την αποκατάστασή μου και την επιστροφή στα πειράματα, ήταν επίσης ασήμαντη. Έβλαψαν αρκετά τη φήμη τους, όπως προκύπτει από τις τόσες επιστολές και διαμαρτυρίες της επιστημονικής κοινότητας σε όλον τον κόσμο για την υπόθεση.

Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι θα στήσετε από την αρχή το εργαστήριο; Θα έχετε ξανά πρόσβαση σε πειράματα με ζώα;
Όχι, δεν χρειάζεται να στήσω ξανά το εργαστήριο, καθώς όλοι όσοι κάνουν πειράματα είναι ακόμη σε επαφή μαζί μου, τα πρότζεκτ συνεχίζονται και ήμουν ενήμερος για την παραμικρή λεπτομέρεια. Συνεχίζω να είμαι ενεργός στην έρευνα και θα το κάνω για όσο στέκομαι στα πόδια μου. Και φυσικά μπορώ να κάνω πειράματα, όπως έκανα πάντα.

Ο καθηγητής Ν. Λογοθέτης στο εργαστήριο

Συνάδελφοί σας λένε ότι η έρευνα που κάνατε οδηγούσε στο βραβείο Νόμπελ και το Nature σάς χαρακτήρισε «maestro of minds». Τι ακριβώς ερευνάτε;
Ο εγκέφαλος χαρακτηρίζεται από έναν τεράστιο αριθμό στοιχείων και εξαιρετικά πολύπλοκη δομή, στοιχεία τα οποία εξελίσσονται ανάλογα με την εμπειρία. Η σύνδεση μεταξύ των διάφορων ιεραρχικών επιπέδων είναι αμφίδρομη και η ιδιαιτερότητα και η αποτελεσματικότητά της ελέγχονται διαρκώς από ειδικά συνεργατικά και νευρο-διαμορφωτικά κέντρα. Στη μαθηματική Φυσική, τέτοιες δομές ονομάζονται προσαρμοστικά σύνθετα δυναμικά συστήματα (CDS) – ο όρος «σύνθετα» δεν σημαίνει περίπλοκα. Η έρευνά μου συνδυάζει τις ηλεκτροφυσιολογικές μεθόδους (ενδοκρανιακές εγγραφές) και άλλες μεθοδολογίες, συμπεριλαμβανομένης της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας, σε μια προσπάθεια να περιγράψει τα πρότυπα νευρικής δραστηριότητας, που μπορούν να διαμορφωθούν με μαθηματικές μεθόδους, ώστε να γίνει κατανοητό τι είναι ένα νευρικό δίκτυο, πώς αναπτύσσεται και πώς αυτο-οργανώνεται, κατά την εμφάνιση όλων των γνωστικών δυνατοτήτων μας.

Γιατί αυτό πρέπει να γίνει με την τοποθέτηση εμφυτευμάτων στα κρανία των πιθήκων;
Οι μόνες μέθοδοι που μπορούν να πουν με ακρίβεια τι κάνουν οι νευρώνες στον εγκέφαλο και πώς κωδικοποιούν πληροφορίες, είναι οι άμεσες καταγραφές της ηλεκτρικής τους δραστηριότητας. Η βιοφυσική των μετρήσεων είναι πολύ περίπλοκη, ώστε να παρουσιαστεί σε ένα δημοσιογραφικό άρθρο. Όταν μεταφέρεται ρεύμα, οι νευρώνες παράγουν «ακίδες» (απότομες μεγάλες εκτροπές ηλεκτρικού πεδίου), οι οποίες διεγείρουν τον επόμενο νευρώνα. Αυτός είναι ο τρόπος μεταφοράς πληροφοριών από μία τοποθεσία του εγκεφάλου σε μια άλλη. Όλες αυτές οι ηλεκτρικές ακίδες σε κάθε σημείο του εγκεφάλου μπορούν να μετρηθούν με ακρίβεια με τα ενδοκρανιακά ηλεκτρόδια.

Με τον Νομπελίστα βιοφυσικό Francis Crick, στο Χιούστον των ΗΠΑ

Ένα από τα ερωτήματα της έρευνάς σας είναι το κατά πόσο οι αισθήσεις δημιουργούν συνείδηση. Σε αυτό ασκείται έντονη κριτική, ότι δεν υπάρχει κάποιο πρακτικό αποτέλεσμα που να δικαιολογεί πειράματα σε ζώα.
Αυτή η κριτική δεν είναι τίποτα άλλο, πέρα από αποτύπωση της άγνοιας όσων την υποστηρίζουν. Η ζωή μου είναι αφιερωμένη στη βασική έρευνα και ελπίζω να κατανοήσω καλύτερα τη λειτουργία αυτών των νευρικών κυκλωμάτων, που υποκρύπτουν την αντίληψη, την αναγνώριση αντικειμένων, τη μάθηση, τη μνήμη και παρόμοιες γνωστικές ικανότητες. Μόνο όσοι δεν έχουν ιδέα τι σημαίνει έρευνα και επιστήμη, θα έλεγαν ότι αυτό είναι άχρηστο. «Βασανίζει πιθήκους για να ικανοποιήσει την περιέργειά του», λένε. Όμως, υπάρχει μια κρίσιμη λεπτομέρεια. Όταν έχεις ένα σοβαρό πρόβλημα, η λύση εξαρτάται κατά 1% από τη δυσκολία του προβλήματος και κατά 99% από το υπόβαθρο της γνώσης. Δεν μπορείς να αρχίσει να μιλάς για νευρολογικές ή ψυχιατρικές παθήσεις χωρίς να γνωρίζεις ότι στο κεφάλι σου υπάρχουν νευρώνες, ενδονευρώνες, χωρίς να γνωρίζεις πώς μεταδίδονται τα σήματα, ποια είναι τα διαμερίσματα του εγκεφάλου ή τι είναι οι νευροδιαβιβαστές. Όλα αυτά, αγαπητέ, προκύπτουν από τη βασική έρευνα, όχι από εφαρμογές.

Κάθε ιατρική πρόοδος τα τελευταία 200 χρόνια βασίζεται σε πειράματα σε ζώα. Χωρίς αυτά, δεν θα υπήρχαν θεραπείες για το AIDS, τον καρκίνο ή την ελονοσία, οι εμβολιασμοί για τον τέτανο και την πολιομυελίτιδα, τα αντιβιοτικά φάρμακα, τα αναισθητικά, οι ενέσεις ινσουλίνης ή οι μεταμοσχεύσεις οργάνων. Ένα υγιές μέλλον εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κατανόηση των βασικών λειτουργιών του εγκεφάλου και των ιδιαίτερα πολύπλοκων διαδικασιών αυτο-οργάνωσης των δικτύων του. Όταν οι ακτιβιστές λένε τους παραλογισμούς τους, αναρωτιέμαι τι θα απαντούσαν αν κρατούσαν στα χέρια το παιδί τους με γλοιοβλάστωμα και άκουγαν τον γιατρό να τους λέει, «Συγγνώμη, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, αγνοούμε τα βασικά γι’ αυτό».

Με τον καρδιοχειρουργό Michael DeBakey

Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που γνωρίζει το αναπόφευκτο του θανάτου του. Έχει το ηθικό δικαίωμα να κάνει πειράματα σε ζώα;
Αυτή είναι μια καλή ερώτηση, όμως πρέπει να τίθεται μόνο όταν οι μάζες γνωρίζουν την αληθινή «πραγματικότητα». Οι παραλογισμοί ότι τα πειράματα σε ζώα είναι άχρηστα, ότι δεν βοήθησαν την ιατρική, ότι είναι επικίνδυνα, ότι οι άνθρωποι που τα κάνουν είναι βασανιστές που αναζητούν το οικονομικό κέρδος, πρέπει να σταματήσουν. Οι τίγρεις χωρίς δόντια δεν μπορούν να επιβιώσουν. Οι άνθρωποι χωρίς έρευνα, «σκάψιμο», διατύπωση ερωτημάτων, δεν μπορούν να επιβιώσουν. Είναι στα γονίδιά μας να ερευνούμε και είναι ο μόνος λόγος που φθάσαμε ως εδώ. Ναι, γνωρίζω και καταλαβαίνω ότι η ύπαρξή μας εξαρτάται από την κατανόηση, την εξέταση και τη βελτίωση των πραγμάτων. Τα πειράματα σε ζώα είναι μέρος της ιστορίας και ο μόνος τρόπος ώστε να δράσουμε προληπτικά σε περιπτώσεις καταστροφικών παθολογιών. Κοιτάξτε, εμείς ως άνθρωποι έχουμε το δικαίωμα να κάνουμε πειράματα με ζώα και να τα σκοτώνουμε ώστε να επιβιώσουμε; Αν απαντήσουμε «ναι», τότε κάνουμε πειράματα. Αν απαντήσουμε «όχι», δεν κάνουμε. Punto e basta (ιταλικά: Αρκετά), όχι άλλοι παραλογισμοί. Ο αριθμός των ζώων σε επιστημονικά πειράματα, στην Ευρώπη και παντού, είναι πολύ μικρός.

Είπατε πρόσφατα στη γερμανική DIE ZEIT: «Ο εγκέφαλος αποτελεί μόνο το 2% του σωματικού μας βάρους, αλλά καταναλώνει το 20% του συνόλου του οξυγόνου μας. Αυτό σημαίνει ότι είναι πάντα μανιωδώς απασχολημένος. Γιατί; Αυτό θέλησα να καταλάβω». Τελικά, τι έχετε καταλάβει από τη μελέτη του ανθρώπινου εγκεφάλου;
Ο εγκέφαλος είναι διαρκώς απασχολημένος με αλληλεπιδράσεις και αναπαραγωγές σημάτων. Όταν είστε ξύπνιοι, επεξεργάζεται τις πληροφορίες των αισθήσεων και των κινήσεων, αξιολογεί εξωτερικά σήματα, παίρνει αποφάσεις, ενεργεί μηχανικά και αποφασίζει για το επόμενο βήμα. Όταν κοιμάστε, ο εγκέφαλός σας είναι εξαιρετικά απασχολημένος με την παγίωση των αναμνήσεων από τον χρόνο που είστε ξύπνιοι, με τη μείωση των συνάψεων που έχουν μικρότερη σημασία να «αποθηκευτούν» για καλό, με την αναγέννηση δομών κ.α. Το σώμα σας κοιμάται, ο εγκέφαλός σας όχι.

Αναπολείτε την περίοδο των Πελόμα Μποκιού;
Φυσικά, οι Πελόμα είναι πάντα στην καρδιά μου. Τι όμορφη περίοδος! Επικοινώνησα για τελευταία φορά πριν από κάποια χρόνια με τον Γιάννη Κιουρτσόγλου, έναν εκπληκτικό άνθρωπο κι επίσης συνάντησα μία φορά τον Τάκη Μαρινάκη, ο οποίος στα δικά μου μάτια ήταν ο θεός στα τύμπανα. Είναι ειλικρινά αξέχαστος, ένα εξαιρετικό μουσικό ταλέντο. Είναι κρίμα που ο τρελός μας Βλάσης έχει φύγει. Εκείνη η περίοδος είναι αξέχαστη για μένα. Όχι μόνο λόγω της επιτυχίας των Πελόμα, αλλά επίσης εξαιτίας της φοβερής αλληλεπίδρασης με τους ανθρώπους μέσα και γύρω από τη μπάντα μας.

* Ο Νίκος Λογοθέτης είναι απόφοιτος του τμήματος Μαθηματικών του Ε.Κ.Π.Α. και του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ. Έλαβε το διδακτορικό του στη Νευροβιολογία από το Ludwig-Maximilians University του Μονάχου. Εργάστηκε στο Τμήμα Εγκεφάλου και Γνωσιακών Επιστημών του M.I.T. και Baylor College of Medicine. Από το 1997 εργάζεται στο Ινστιτούτο Βιολογικής Κυβερνητικής Max Planck και σήμερα είναι διευθυντής του Τμήματος Φυσιολογίας των Γνωστικών Διαδικασιών.

 

ΠΗΓΗ: https://www.vice.com/gr/ Κείμενο: Κώστας Κουκουμάκας 

Δείτε επίσης τα σχετικά άρθρα:

Νίκος Λογοθέτης: εξερευνητής της σκέψης
Πώς εδραιώνονται οι αναμνήσεις;
Νίκος Λογοθέτης: Από τους Πελόμα Μποκιού στο Max Planck

Νίκος Λογοθέτης: Απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες για κακομεταχείριση ζώων ο διακεκριμένος επιστήμονας