Η Ανθρωπική Αρχή

του Παύλου Γκάσταρη

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΚΟΣΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ», τεύχος 5, Χειμώνας 2001-2002)

Η Ανθρωπική Αρχή  προτάθηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του ’70 από τον μαθηματικό και κοσμολόγο Brandon Carter και διαδόθηκε ευρέως στα μέσα της δεκαετίας του ’80 όταν οι φυσικοί John Barrow και Frank Tipler την έκαναν γνωστή στον επιστημονικό κόσμο με το βιβλίο τους “The Anthropic Cosmological Principle” (Η Κοσμολογική Ανθρωπική Αρχή).

Σύμφωνα με την Ανθρωπική Αρχή, «το Σύμπαν υπάρχει επειδή υπάρχει ο άνθρωπος ως παρατηρητής» ή ακόμη «το Σύμπαν δημιουργήθηκε για να υποδεχθεί τον άνθρωπο». Για την Ανθρωπική Αρχή η ύπαρξη ζωής αποτελεί από μόνη της το ύστατο κριτήριο που καθορίζει ορισμένες από τις θεμελιώδεις ιδιότητες του Σύμπαντος.

H αρχή αυτή βρήκε γρήγορα υποστηρικτές στην επιστημονική κοινότητα αλλά και μεταξύ των φιλοσόφων και θεολόγων [1].

Brandon Carter

Ενώ παλιότερα ο πολύπλοκος μηχανισμός του Σύμπαντος φαινόταν να λειτουργούσε ερήμην της ύπαρξης του ανθρώπου, για τους επιστήμονες που αποδέχονται την Ανθρωπική Αρχή, αντίθετα, υπάρχει μια σκοπιμότητα στην ανθρώπινη παρουσία. Όπως παρατηρεί ο Carter: "παρ' όλο που ο Κοπέρνικος έδειξε ότι δεν κατέχουμε κάποια προνομιακή θέση στο Σύμπαν, η θέση του ανθρώπινου παρατηρητή, είναι αναγκαστικά ιδιαίτερη. Τουλάχιστον από το γεγονός ότι ορισμένες συνθήκες θερμοκρασίας και χημικού ή φυσικού περιβάλλοντος είναι προϋποθέσεις για την ύπαρξή του".

H Ανθρωπική Αρχή βασίζεται στην ιδέα – παραδοχή πως ο αντικειμενικός σκοπός της ύπαρξης του Σύμπαντος είναι να αποκτήσει την αυτογνωσία του, δηλαδή να καταλάβει τον εαυτό του, τη δομή των φυσικών νόμων που το κυβερνούν (Ξανθόπουλος). Αυτό το καταφέρνει δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες για την εμφάνιση και ανάπτυξη ενσυνείδητης ζωής. Για την Ανθρωπική Αρχή η εμφάνιση της συνείδησης αποτελεί νομοτελειακό φαινόμενο.

Υπάρχουν τέσσερις τουλάχιστον εκδοχές της Ανθρωπικής Αρχής:

1.     Η Ασθενής Ανθρωπική Αρχή (Weak Anthropic Principle) 

2.     Η Ισχυρή Ανθρωπική Αρχή (Strong Anthropic Principle)

3.     H Τελική Ανθρωπική Αρχή (Final Anthropic Principle)

4.     H Συμμετοχική Ανθρωπική Αρχή (Participatory Anthropic Principle)

Οι εκπρόσωποι της «Ασθενούς Ανθρωπικής Αρχής» υποστηρίζουν ότι υπάρχουμε γιατί οι φυσικοί νόμοι και οι θεμελιώδεις δυνάμεις του Σύμπαντος έχουν τα χαρακτηριστικά εκείνα τα οποία επιτρέπουν την εμφάνιση της ζωής και της συνείδησης.

Οι υποστηρικτές της «Ισχυρής Ανθρωπικής Αρχής» δέχονται ότι η ζωή, η νοημοσύνη και η συνείδηση υψηλού επιπέδου είναι νομοτελειακές, και θα εμφανιστούν οπωσδήποτε. Ένας από τους ορισμούς της Ισχυρής Ανθρωπικής Αρχής είναι ο εξής: «Το Σύμπαν θα πρέπει να περιέχει τις ιδιότητες εκείνες που θα επιτρέψουν να αναπτυχθεί ζωή σε κάποιο στάδιο της εξέλιξής του». Από τη στιγμή που θα προκύψουν, θα υπάρχουν για πάντα, και θα μπορούν να επιδράσουν πάνω στο ίδιο το Σύμπαν. Η επίδραση στο Σύμπαν θα είναι τέτοια ώστε να διατηρηθεί επ’ άπειρον η συνείδηση, παρακάμπτοντας ακόμη και τις πλέον ακραίες υποθέσεις για το τέλος του Σύμπαντος. Ανάμεσα σε πολλά δυνατά σύμπαντα, ζούμε στο Σύμπαν που μας επιτρέπει να υπάρχουμε για να το κατανοήσουμε. Έτσι κάποιοι επιστήμονες και φιλόσοφοι βλέπουν στην Ισχυρή Ανθρωπική Αρχή την έκφραση μιας τελεολογίας στην εξέλιξη του σύμπαντος. Το Σύμπαν γεννιέται και εξελίσσεται με ένα σκοπό: την εμφάνιση της ζωής και της συνείδησης.[2]

Ο Βρετανός φυσικός Paul Davies αναφέρει σχετικά: «Στην ουσία, η Ισχυρή Ανθρωπική Αρχή απαιτεί ότι το Σύμπαν είναι φτιαγμένο για να κατοικηθεί και οι νόμοι της Φύσης και οι αρχικές συνθήκες διευθετούνται υποχρεωτικά με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλιστεί ακολούθως η ύπαρξη ζωντανών οργανισμών».

Σύμφωνα με το standard  μοντέλο του Big Bang (Μεγάλη Έκρηξη) [3] υπάρχουν δύο δυνατές εξελίξεις του Σύμπαντος που εξαρτώνται από την ποσότητα ύλης (συμπεριλαμβανομένης και της «σκοτεινής ύλης») η οποία περιέχεται σ’ αυτό.

Στην πρώτη περίπτωση η διαστολή του Σύμπαντος, ύστερα από δισεκατομμύρια χρόνια, θα σταματήσει και θα ακολουθήσει η αντίστροφη πορεία, δηλαδή η συστολή του, μέχρι το καταστροφικό Big Crunch (Μεγάλη Σύνθλιψη). Στη δεύτερη περίπτωση η διαστολή θα συνεχισθεί επ’ άπειρο, μέχρι να επέλθει ο εντροπικός θάνατος του Σύμπαντος. Σε όλες τις περιπτώσεις καμιά μορφή ζωής δεν πρόκειται να υπάρξει. H φαντασία, όμως, ορισμένων κοσμολόγων βρήκε τη λύση για τη διατήρηση του ανθρώπινου είδους κάτω από αυτές τις ακραίες συνθήκες. Οι φυσικοί Barrow και Τipler εισήγαγαν την έννοια της Τελικής Ανθρωπικής Αρχής (Final Anthropic Principle) η οποία μας λέει: «Όταν στο Σύμπαν εμφανιστούν Νοήμονα Συστήματα, ικανά να επεξεργάζονται πληροφορίες, τότε αυτά δε θα εξαφανιστούν ποτέ».

Ο κορυφαίος φυσικός John Wheeler, εφαρμόζοντας την Κβαντομηχανική σε κοσμολογικό επίπεδο, διατύπωσε μια άλλη εκδοχή της Ανθρωπικής Αρχής, την λεγόμενη «Συμμετοχική Ανθρωπική Αρχή» (Participatory Anthropic Principle) σύμφωνα με την οποία το ίδιο το σύμπαν δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την παρουσία του παρατηρητή

 «Ο παρατηρητής» τονίζει ο Wheeler «είναι απαραίτητος για τη δημιουργία του Σύμπαντος, όσο και το Σύμπαν για τη δημιουργία του παρατηρητή».

Όπως γράφει ο Stephen Hawking στο βιβλίο του «Το Χρονικό του Χρόνου»: «Θα μέναμε περισσότερο ικανοποιημένοι από την Ανθρωπική Αρχή, τουλάχιστον από την ασθενή εκδοχή της, αν μπορούσαμε να δείξουμε ότι πολλά διαφορετικά αρχικά σύνολα χαρακτηριστικών του Σύμπαντος θα μπορούσαν να εξελιχθούν και να παράγουν ένα Σύμπαν όπως αυτό που παρατηρούμε γύρω μας. Αν πραγματικά συμβαίνει κάτι τέτοιο, ένα Σύμπαν που εξελίχτηκε από κάποιο είδος αρχικών συνθηκών θα περιέχει μερικές περιοχές ομοιόμορφες και ομαλές, και επίσης κατάλληλες για την εξέλιξη της νοήμονος ζωής».

John Wheeler

Τι θα γινόταν άραγε αν οι θεμελιώδεις φυσικές σταθερές είχαν τιμές, έστω και ελάχιστα, διαφορετικές από τις τιμές που γνωρίζουμε; Αν συνέβαινε αυτό, η εξέλιξη του Σύμπαντος θα ήταν τελείως διαφορετική. Ελάχιστες μεταβολές σε μια ή περισσότερες από τις τέσσερις θεμελιώδεις δυνάμεις της φύσης (ασθενής πυρηνική, ισχυρή πυρηνική, βαρυτική και ηλεκρομαγνητική) δε θα επέτρεπαν την ύπαρξη ενός σύμπαντος σαν κι αυτό στο οποίο ζούμε μιας και η δυνατότητα δημιουργίας ζωής σ’ ένα τέτοιο σύμπαν θα ήταν ανέφικτη. Ας θεωρήσουμε, για παράδειγμα, τα στοιχειώδη συστατικά του ατομικού πυρήνα. Αν η μάζα του πρωτονίου ήταν λίγο μεγαλύτερη από τη μάζα του νετρονίου, το άτομο του υδρογόνου θα γινόταν ασταθές. Χωρίς το υδρογόνο ως πυρηνικό καύσιμο, ο ήλιος και όλα τα άστρα θα κατέρρεαν.

Αν, πάλι, η ένταση της ηλεκτρομαγνητικής δύναμης ήταν ελάχιστα μικρότερη, ο σχηματισμός ατόμων ή μορίων θα ήταν αδύνατος, αφού η ηλεκτρομαγνητική δύναμη δε θα μπορούσε να συγκρατήσει τα ηλεκτρόνια σε τροχιές γύρω από τον πυρήνα του ατόμου.

Ο Bernard Lovell γράφει σχετικά: «Αν η αλληλεπίδραση πρωτονίου με πρωτόνιο ήταν ελάχιστα τοις εκατό ισχυρότερη τότε δεν θα είχαν ξεπροβάλλει ούτε αστέρια, ούτε ζωή» ή ακόμη «αν ένα δευτερόλεπτο από τη Μεγάλη έκρηξη μειωνόταν το ποσοστό διαστολής κατά ένα μέρος στα χίλια δισεκατομμύρια χρόνια, τότε το Σύμπαν θα είχε καταρρεύσει έπειτα από μερικά εκατομμύρια χρόνια, κοντά στο τέλος της εποχής που δεχόμαστε τώρα ως εποχή της ακτινοβολίας ή αλλιώς πρωταρχική πύρινη σφαίρα, πριν αποσυνδεθεί η ακτινοβολία από την ύλη».

Όπως αναφέρει ο αδικοχαμένος αστροφυσικός Βασίλης Ξανθόπουλος στο βιβλίο του «Περί Αστέρων και Συμπάντων»: «Η προϋπόθεση της δυνατότητας δημιουργίας αναπτυγμένης ζωής περιορίζει σημαντικά τις επιλογές του Σύμπαντος για τις επιτρεπτές τιμές των φυσικών σταθερών» υπογραμμίζοντας ότι «το Ανθρωπικό Αξίωμα δεν προσδιορίζει μονοσήμαντα τις αριθμητικές τιμές των φυσικών μεγεθών, αλλά απλώς περιορίζει πάρα πολύ το επιτρεπτό διάστημα όπου μπορούν να πάρουν τις τιμές τους».

Πολλοί είναι οι επιστήμονες που θεωρούν ότι το Σύμπαν στο οποίο ζούμε είναι ένα από τα άπειρα σύμπαντα που υπάρχουν. Καθένα από αυτά τα σύμπαντα έχει τις δικές του τιμές θεμελιωδών φυσικών σταθερών, κυριαρχείται από τους δικούς του φυσικούς νόμους και ακολουθεί τη δική του εξελικτική πορεία. Πιστεύεται πως ελάχιστα από αυτά τα σύμπαντα είναι σε θέση να δημιουργήσουν τις αναγκαίες συνθήκες για την εμφάνιση ζωής και ακόμη λιγότερα για την εμφάνιση ενσυνείδητης ζωής. Τέτοια σύμπαντα μπορεί να είναι παράλληλα με το δικό μας ή να υπήρξαν ως αποτέλεσμα κάποιας άλλης Μεγάλης Έκρηξης και μιας μακροχρόνιας συμπαντικής εξέλιξης, η οποία έκλεισε με μια Μεγάλη Σύνθλιψη, για να ακολουθήσει ένας καινούργιος συμπαντικός κύκλος (Θεωρία του Παλλόμενου Σύμπαντος). 

Δηλαδή, το Σύμπαν μας είναι στην πραγματικότητα τμήμα ενός πολύ μεγαλύτερου σύμπαντος, χωρίς αρχή και τέλος, που αποτελείται από άπειρα παράλληλα σύμπαντα. Από άποψη καθαρά φιλοσοφική και θεολογική, η έννοια ενός τέτοιου σύμπαντος πλησιάζει περισσότερο την Ανατολική Φιλοσοφία και την ινδική και βουδιστική πίστη.

Ο φυσικός Αndrei Linde του πανεπιστημίου Stanford έχει φέρει στο προσκήνιο, εδώ και μερικά χρόνια, το μοντέλο του «Πολυσύμπαντος». Σύμφωνα με τον Linde το Σύμπαν στο οποίο κατοικούμε είναι ένα από τα πολλά που αναπτύχθηκαν. Η θεωρία του Linde αντιμάχεται τόσο τη θεωρία που υποστηρίζει ότι το Σύμπαν είχε μια συγκεκριμένη αρχή, όσο και τη θεωρία που δέχεται ότι το Σύμπαν υπήρχε πάντα. Το Σύμπαν ξεκίνησε από μια μοναδικότητα (singularity), από τις αμέτρητες που υπήρχαν, και συνεχίζουν να υπάρχουν μέσα στο Πολυσύμπαν.

Το μοντέλο του Πολυσύμπαντος που προτείνει ο Linde είναι γνωστό με το όνομα Αυτοαναπαραγόμενο Πληθωριστικό Σύμπαν και βασίζεται κατά ένα μέρος στο μοντέλο του Πληθωριστικού Σύμπαντος του Αμερικανού κοσμολόγου Alan Guth.

Σύμφωνα με την Τελική Ανθρωπική Αρχή ο άνθρωπος θα μπορεί να ελέγχει την εντροπία και να την κατευθύνει επιλεκτικά, φθάνοντας στο σημείο (σ’ ένα πολύ μακρινό μέλλον) να βρει τρόπους διατήρησης της ζωής, ακόμη και ύστερα από έναν θάνατο του σύμπαντος (μπορούμε π.χ. να φανταστούμε μια μελλοντική κοινωνία ανθρώπων, με μια υπεραναπτυγμένη τεχνολογία, να επιλέγει   ένα άλλο σύμπαν, ικανό να φιλοξενήσει ζωή, ένα σύμπαν από τα άπειρα που υπάρχουν μέσα στο Πολυσύμπαν).

Όπως έχει πει ο βραβευμένος με το Νόμπελ Φυσικής, Steven Weinberg, «μια σημαντική επίπτωση είναι ότι δεν υπήρξε μια αρχή. Ότι υπήρξαν ολοένα και περισσότερα τεράστια Big Bang, έτσι ώστε το Πολυσύμπαν να συνεχίζεται για πάντα - κάποιος δεν είναι απαραίτητο να καταπιαστεί με την ερώτηση του τι υπήρχε πριν από το Big Bang. Το Πολυσύμπαν ήταν απλώς εδώ συνέχεια. Διαπιστώνω ότι αυτή είναι μια πολύ ικανοποιητική εικόνα». 

Σπανίως η Φιλοσοφία παράγει εμπειρικές προγνώσεις. Το Επιχείρημα της Ημέρας της Κρίσεως (Τhe Doomsday Argument) όμως αποτελεί εξαίρεση. Το επιχείρημα αυτό μας λέει ότι ο κίνδυνος εξαφάνισης του ανθρώπινου είδους δεν έχει εκτιμηθεί δεόντως. Το επιχείρημα πρόβαλε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του ’80 ο Brandon Carter, ως συνέπεια της ασθενούς Ανθρωπικής Αρχής, ενώ έγινε ευρύτερα γνωστό μέσω του βιβλίου του Αμερικανού φιλοσόφου John Leslie [4] «Το τέλος του κόσμου», όπου αναλύεται διεξοδικά το «Επιχείρημα της Ημέρας της Κρίσεως», ένα δύσκολο και φαινομενικά εξωφρενικό ερώτημα, που είναι παράλληλα άκρως ενδιαφέρον και ανησυχητικό. Έκτοτε πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με το επιχείρημα αυτό, ενώ αμέτρητες μελέτες και δοκίμια έχουν γραφεί, τόσο υπέρ όσο και κατά του επιχειρήματος.

Το «Επιχείρημα της Ημέρας της Κρίσεως» στηρίζεται στη Θεωρία των Πιθανοτήτων (όπως εξάλλου και μεγάλο μέρος της Ανθρωπικής Αρχής), ιδιαίτερα στον μπεϋζιανό συλλογισμό, και αφορά στην πιθανότητα εξαφάνισης του ανθρώπινου γένους στο κοντινό σχετικά μέλλον, λαμβάνοντας υπόψη ένα μεγάλο αριθμό πιθανών κινδύνων όπως: πυρηνικός πόλεμος, επιδημίες, βιοτρομοκρατία, γενετική μηχανική, νανοτεχνολογία, διάφορες κοσμικές καταστροφές (αστεροειδείς, εκρήξεις supernova, εξάτμιση μιας μαύρης τρύπας κτλ.), δημιουργία μιας μίνι μαύρης τρύπας στο εργαστήριο κ.λπ.

Αν και οι μεμονωμένες πιθανότητες για την εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους μπορούν να θεωρηθούν πολύ μικρές, ο «συνολικός κίνδυνος» που προκύπτει από τον συνδυασμό των πιθανών αιτιών θα πρέπει να εκτιμηθεί ως σχετικά μεγάλος. Το «Επιχείρημα της Ημέρας της Κρίσεως» δεν υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο είδος θα εξαφανιστεί (ο ίδιος ο Κάρτερ, εξάλλου, εκτιμά ότι η Ανθρωπική Αρχή δεν οδηγεί σε καμιά πρόβλεψη) αλλά ότι οι πιθανότητες εξαφάνισής του είναι πολύ μεγαλύτερες απ’ ότι πιστεύαμε μέχρι πρόσφατα.

Ο Linde εκτιμά ότι το «Επιχείρημα της Ημέρας της Κρίσεως» δεν μπορεί να ισχύει, γιατί το Σύμπαν είναι φτιαγμένο κατά τέτοιο τρόπο ώστε η πορεία του ανθρώπινου γένους, μέσω της τεχνολογίας, να συνεχιστεί επ’ άπειρο.

John Leslie

Κάποιοι επιστήμονες και φιλόσοφοι, οι οποίοι κρατούν μια επιφυλακτική στάση έναντι της Ανθρωπικής Αρχής, θέτουν την εξής παρατήρηση: Αν δεχθεί κάποιος την Ανθρωπική Αρχή (ιδιαίτερα την ισχυρή εκδοχή της) τότε το Σύμπαν φαίνεται αρκετά σπάταλο ως προς την απεραντοσύνη του χωροχρόνου του.

Στην παρατήρηση αυτή, οι επιστήμονες που αποδέχονται την Ανθρωπική Αρχή απαντούν: Αν η φύση έκανε οικονομία στο μέγεθος και την κλίμακα του Σύμπαντος, τότε θα καταλήγαμε σε μια κλίμακα του χωροχρόνου πολύ μικρή για τη δημιουργία ενσυνείδητης ζωής, δηλαδή παρατηρητών. Χωρίς τη φαινομενική σπατάλη του χωροχρόνου δε θα μπορούσαν να δημιουργηθούν νέα αστέρια, πλανήτες και ζωή.

Για να εμφανιστούν οι δομικοί λίθοι για την ύπαρξη ζωής, θα πρέπει να περάσουν δισεκατομμύρια χρόνια από τη γένεση του Σύμπαντος, ενώ απαιτείται τεράστιος χώρος. Ο Wheeler υπολόγισε ότι ένα σύμπαν με μέγεθος όσο ο Γαλαξίας μας θα είχε διάρκεια ζωής μόνο ένα μήνα.

Τα μεγέθη αυτά  παίρνουν ειδικές τιμές για να ικανοποιήσουν την απαίτηση του Σύμπαντος για την ανάπτυξη ζωής, βασισμένης στον άνθρακα, και ότι η διάρκεια ζωής του Σύμπαντος θα είναι αρκετά μεγάλη ώστε να συμβεί αυτό. Σύμφωνα με την Ανθρωπική Αρχή οποιαδήποτε κοσμολογική θεωρία δεν μπορεί να αγνοήσει τις πολύπλοκες διαδικασίες που ακολούθησε το Σύμπαν για να υπάρξουμε εμείς οι άνθρωποι ως παρατηρητές.

Η σημασία της Ανθρωπικής Αρχής, σε όλες της τις εκδοχές (ασθενής, ισχυρή, τελική, συμμετοχική), υποδεικνύει ότι κάθε μελλοντική θεωρία της Κοσμολογίας θα πρέπει να λαμβάνει πάντα υπόψη της το σημαντικό ρόλο του παρατηρητή. Η παρουσία της ανθρώπινης συνείδησης φαίνεται να αποτελεί ένα βασικό παράγοντα - παρόμοιο με αυτή των θεμελιωδών φυσικών σταθερών - για τη δημιουργία και την εξέλιξη του Σύμπαντος όπως το γνωρίζουμε.

[1] Ορισμένοι φιλόσοφοι και θεολόγοι, εντοπίζουν στην Ισχυρή Ανθρωπική Αρχή μια «επιστημονική» επιβεβαίωση ιδεών και παραδοσιακών θρησκευτικών πεποιθήσεων.

[2] Μεταξύ των επιστημόνων και φιλοσόφων η «Ισχυρή Ανθρωπική Αρχή» δεν έχει τόσους πολλούς υποστηρικτές όσο η «Ασθενής Ανθρωπική Αρχή» και αυτό γιατί είναι αδύνατο να επαληθευτεί άμεσα.

 [3] Σήμερα, η θεωρία του Big Bang, με κάποιες προσθήκες και μικροαλλαγές, εξακολουθεί να παραμένει το πιο ισχυρό μοντέλο όσον αφορά τη Γένεση του Σύμπαντος. Τα τελευταία χρόνια, όμως, έχουν αναπτυχθεί, από διάφορους επιστήμονες, καινούργια μοντέλα και είναι πιθανόν κάποιο απ’ αυτά να αντικαταστήσει την εν λόγω θεωρία. Υπάρχουν ακόμη αρκετά άλυτα προβλήματα στα οποία το μοντέλο του Big Bang δεν μπορεί να δώσει επαρκείς εξηγήσεις: από την ηλικία του Σύμπαντος μέχρι την ομοιογένεια της ακτινοβολίας του υποβάθρου, από το πρόβλημα της χαμένης μάζας μέχρι τα μυστηριώδη quasar κ.λπ.

 [4] Ο John Leslie είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας στο αμερικανικό πανεπιστήμιο Γκουέλφ. Έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη σχέση Κοσμολογίας και Φιλοσοφίας και είναι συγγραφέας του βιβλίου Universes (1989) και επιμελητής του συλλογικού έργου Physical Cosmology and Philosophy (1990).

Bιβλιογραφία

1.     John Barrow & Frank Tipler: The Anthropic Cosmological Principle, Oxford University Press, 1986

2.     John Barrow, Brandon Carter, Fred Hoyle κ. α.: Η Ανθρωπική Αρχή, Εκδόσεις ΛΕΞΗΜΑ, 1999

3.     Χρήστος Γιανναράς: Μετα-νεωτερική Μετα-φυσική, Εκδόσεις Δόμος, 1993

4.     Γιώργος Γραμματικάκης: Η κόμη της Βερενίκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1990

5.     Αlan Guth: Το Πληθωριστικό Σύμπαν, Εκδόσεις Γκοβόστη, 2001

6.     Paul Davies: The Accidental Universe, Cambridge University Press, 1987

7.     John Leslie: Το τέλος του Κόσμου, Εκδόσεις «Νέα Σύνορα» – Α. Α. Λιβάνη, 1997

8.     Bernard Lovell: In the Centre o Immensities, Granada, 1980

9.     Βασίλης Ξανθόπουλος: Περί Αστέρων και Συμπάντων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1986

10. Steven Hawking: To Χρονικό του Χρόνου Εικονογραφημένο, Εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ, 1994