Όψεις εσωτεριστικού Ρομαντισμού στην σκέψη του Tolkien. Μια πρώτη προσέγγιση

 του Draug

O σύγχρονος άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα θεμελιώδες, υπαρξιακό πρόβλημα˙ ζει σε έναν νεκρό, αποϊεροποιημένο κόσμο. Ακόμα και αν δεν είναι συνειδητά υλιστής ή ρασιοναλιστής η κυρίαρχη αυτή τάση της εποχής μας εσωτερικοποιείται από μικρή ηλικία και καθορίζει την βαθύτερη αντίληψη και εμπειρία που έχει για τον κόσμο και το περιβάλλον του. Ο άνθρωπος σήμερα, έχοντας ο ίδιος «πετρώσει» εσωτερικά, μετατρέπει σε νεκρή πέτρα ό,τι αγγίξει η ματιά του. Αν δεν σπάσει αυτή την διανοητική φυλακή, στην οποία βρίσκεται υποταγμένος εσωτερικά, κάθε ιδεολογική εναντίωση στις κυρίαρχες φιλοσοφικές τάσεις της εποχής θα είναι επιφανειακή και μάταιη.

Στο άρθρο αυτό θέλω να παραθέσω κάποιες σκέψεις του σπουδαίου συγγραφέα J.R.R Tolkien που έχουν ενδιαφέρον για το θέμα μας. Πιστεύω πως η φανταστική λογοτεχνία, οι μύθοι, οι θρύλοι και η ρομαντική κοσμοθέαση, αν εκτός από μια επιφανειακή αισθητική προσέγγιση γίνουν βίωμα, μπορούν να αποτελέσουν το θεμέλιο μιας εσωτερικής μεταμόρφωσης και νέας, αναγεννημένης προσέγγισης του κόσμου μας. O ίδιος ο Tolkien το είχε περιγράψει αυτό ως μια «επιστροφή και ανανέωση», μια «ανάκτηση» της καθαρής όψης των πραγμάτων.

Ο καθηγητής μας προσφέρει και μια γλαφυρή περιγραφή της διαφοράς της σύγχρονης οπτικής, με αυτή που για ευκολία συνεννόησης θα χαρακτηρίσουμε «προ-νεωτερική».

«Κοιτάζεις τα δέντρο και τα λες «δέντρο», και πιθανώς δεν σκέφτεσαι δεύτερη φορά την λέξη. Αλλά δεν ήταν «δέντρο» μέχρις ότου κάποιος το ονομάσει έτσι. Καλείς ένα αστέρι «αστέρι», και λες πως πρόκειται απλά για μια μάζα νεκρής ύλης που ακολουθεί μια μαθηματική τροχιά. Αλλά αυτή είναι μονάχα η δική σου οπτική. Έτσι περιγράφοντας και ονομάζοντας τα πράγματα απλώς εφευρίσκεις τους δικούς σου όρους για αυτά»[1]. [1]

Οι λέξεις αυτές («δέντρο», «αστέρι») ήταν (στις αρχικές τους μορφές) ονόματα δοσμένα σε αυτά τα αντικείμενα από ανθρώπους με πολύ διαφορετικές αντιλήψεις, που έβλεπαν το κόσμο με εντελώς άλλη ματιά:

«...τα αστέρια σαν ζωντανό ασήμι, αρπάζοντας φωτιά στον ρυθμό της αιώνιας μουσικής. Την γη σαν την μήτρα απ’ όπου τα πάντα γεννιούνται, τον ουρανό σαν γεμάτους πολύτιμους λίθους. Την δημιουργία όλη σαν υφασμένη από μύθο, διακοσμημένη με μοτίβα ξωτικά»[2]. 

Γι’ αυτούς ο κόσμος ήταν ζωντανός, γεμάτος μυθικά όντα.  Σε μια τέτοια αντίληψη η «μαγική» αντίληψη της πλάσης, αντιπαραβάλλεται με την στείρα, υλιστική προσέγγιση της εποχής μας. Η φανταστική λογοτεχνία, οι μύθοι και οι θρύλοι μπορούν να μας δώσουν τα εναύσματα ώστε, σιγά σιγά, να μάθουμε ξανά να αντικρίζουμε τον κόσμο με καινούργια μάτια και ανοιχτά αυτιά. Η νέα αυτή οπτική είναι ένα σημαντικό βήμα στην προσπάθεια (και ανάγκη) για επανα-ιεροποίηση της ζωής. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η οπτική αυτή δεν συνεπάγεται μια αποκλειστικά νατουραλιστική «θεοποίηση» του κόσμου, όπως κάποιοι προοδευτικοί λανθασμένα αποδίδουν στους αρχαίους (και πολλοί πειθήνια αποδέχονται από αντίδραση στον Χριστιανισμό). Ο Tolkien διαχωρίζει τα επίπεδα (σε απόλυτη συμφωνία με την ευρωπαϊκή Παράδοση) και η μαγική όψη της φύσης, τόσο της ορατής όσο και της (συνήθως) αόρατης, δεν αποκλείει την υπερβατική διάσταση του Δημιουργού.

Ο Tolkien, επιπλέον, απορρίπτει ρητά την νατουραλιστική ερμηνεία των μύθων και θρύλων που κυριάρχησε κατά την νεωτερικότητα και συνέβαλε τα μέγιστα στην ολοκληρωτική επικράτηση μιας υλιστικής κοσμοθέασης.

«Κάποτε η κυρίαρχη ερμηνευτική αντίληψη ήταν πως όλα αυτά (η μυθολογία) έχουν τις ρίζες τους σε «φυσικούς - μύθους». Οι Ολύμπιοι θεοί ήταν προσωποποιήσεις του ήλιου, της αυγής, της νύχτας και ούτω καθ’ εξής και όλες οι ιστορίες που λέγονταν για αυτούς ήταν αρχικά μύθοι (αλληγορίες θα ήταν μια καλύτερη λέξη) των φυσικών φαινομένων και διαδικασιών. (...) Αυτό μοιάζει για μια αντιστροφή της αλήθειας. Όσο πιο κοντά είναι ο, έτσι καλούμενος, «φυσικός μύθος» ή η αλληγορία, στο υποτιθέμενο αρχέτυπό της, τόσο λιγότερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, και τόσο λιγότερο είναι ικανός να διαφωτίσει το οτιδήποτε για τον κόσμο»[3].

Οι μύθοι και οι θρύλοι δεν είναι απλές αισθητικές και καλλιτεχνικές απεικονίσεις φυσικών φαινομένων, που με το πέρασμα του χρόνου παίρνουν την μορφή ιστοριών. Αντιθέτως, εκφράζουν όψεις της φύσης που συνήθως παραμένουν αθέατες και, στις λαμπρότερες εκφράσεις τους, αποτυπώνουν «αλήθειες» υψηλότερης τάξης, που η ανθρώπινη λογική δεν μπορεί να αγγίξει.

«Πιστεύω πως οι θρύλοι και οι μύθοι είναι εν πολλοίς γεμάτοι «αλήθεια», και παρουσιάζουν όψεις της αλήθειας που μπορούν μόνο μέσω αυτού του τρόπου να γίνουν αντιληπτές. Και πριν πολύ καιρό κάποιες αλήθειες και τρόποι τέτοιου είδους ανακαλύφθηκαν και πάντοτε θα επανεμφανίζονται»[4].[…]

«Ήρθαμε από τον Θεό, και αναπόφευκτα οι μύθοι που υφαίνουμε, παρ’ όλο που ίσως περιέχουν λάθη, θα αντανακλούν ένα θραύσμα του αληθινού φωτός, της αιώνιας αλήθειας που είναι με τον Θεό. Πράγματι, μόνο μέσω της μυθοπoιίας, μονάχα γινόμενος «υπο-δημιουργός» και ανακαλύπτοντας ιστορίες, μπορεί ο Άνθρωπος να ονειρεύεται την κατάσταση της τελειότητας που γνώριζε πριν την Πτώση. Οι μύθοι μας ίσως είναι εσφαλμένοι, μα πάντοτε πορεύονται, έστω και αβέβαια, προς το αληθινό λιμάνι, ενώ η υλιστική «πρόοδος» οδηγεί μόνο προς την χάσκουσα άβυσσο και το Σιδηρούν Στέμμα της δύναμης του Κακού».[5]

Η ιδέα του «υπο-δημιουργού» στην σκέψη του Tolkien έχει τεράστιο ενδιαφέρον. Ο άνθρωπος, πλασμένος «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του Δημιουργού αντανακλά την ιδιότητα της δημιουργίας μέσα στο δικό του επίπεδο. Είναι με αυτό τον τρόπο (και χάριν της «κατ’ εικόνα» φύσης του) που δύνανται να αποτυπωθούν αλήθειες και νοήματα υψηλότερης τάξης, «θραύσματα του αληθινού φωτός». Το «εργαλείο» που επιτρέπει αυτή την υπέρβαση δεν είναι παρά η αγνά δημιουργική φαντασία και έμπνευση του ανθρώπου που προσεγγίζει ανάλαφρα, ελεύθερα, με ανόθευτη καρδιά και με την καθαρή ματιά που προαναφέραμε την πραγματικότητα.

Με αυτά τα λόγια του Tolkien φαίνονται ξεκάθαρα τα στέρεα θεμέλια πάνω στα οποία είναι βασισμένη  η παραδοσιακή, «μυθική» (θα λέγαμε και «Ρομαντική») αντίληψη για τον κόσμο, την φύση και την ανθρώπινη κατάσταση. Όχι σε μια χαοτική και εγωιστική υποκειμενικότητα, αλλά σε αιώνιες Αλήθειες, τις οποίες ο άνθρωπος δύναται να προσεγγίσει φτάνει να φέρει σε πέρας το δύσκολο έργο της εσωτερικής του «ανανέωσης». Όχι σε μια άρνηση να δούμε την πραγματικότητα (όπως θα κατηγορούσαν οι θιασώτες της υλιστικής προόδου), αλλά στο να αντικρίζουμε την πραγματικότητα όπως ήμασταν προορισμένοι να την βλέπουμε[6].[6]

Κλείνοντας, αξίζει να θυμηθούμε μια σχετική προτροπή του Novalis:

«O κόσμος πρέπει να γίνει Ρομαντικός. Μονάχα έτσι μπορεί κάποιος να ξαναβρεί το πρωταρχικό νόημα. Το να κάνεις τον κόσμο Ρομαντικό δεν είναι τίποτε άλλο παρά να τον ανυψώσεις ποιοτικά σε  μια υψηλότερη δύναμη. Σε αυτή την διαδικασία ο κατώτερος “εαυτός” γίνεται ένα με έναν υψηλότερο “εαυτό”. (…) Προικίζοντας το τετριμμένο με ένα υψηλότερο νόημα, το κοινότυπο με μια αίγλη μυστηρίου, το γνωστό με την αξία του αγνώστου˙ έτσι το κάνω Ρομαντικό»[7].  [7]       

Υ.Γ. 1: Όταν μιλάει για «μύθους» ο Tolkien δεν αναφέρεται αποκλειστικά στην κλασσική μυθολογία της αρχαιότητας.

Υ.Γ. 2: Ο Tolkien χρησιμοποιεί τον όρο «fairy-story», τον οποίο η λέξη «παραμύθι» δεν μεταφράζει ικανοποιητικά. Περιλαμβάνει από  θρύλους, μύθους, ιπποτικά ρομάντζα και λαϊκές παραδόσεις μέχρι τμήματα της νεώτερης φανταστικής λογοτεχνίας. Το βασικό κριτήριο είναι η κεντρική θέση μιας πραγματικής και συνάμα «μαγικής», «ξωτικής» (faerie) διάστασης, καθώς και η αλληλεπίδραση του ανθρώπινου στοιχείου με αυτή.

---

[1] Humphrey Carpenter, J. R. R. Tolkien: a Biography, Houghton Mifflin Company, 2014, σελ. 150.

[2] Πεζή απόδοση από το ποίημα του Tolkien Mythopoeia.

[3]Tolkien, On Fairy-Stories, Harper Collins Publishers, 2008, σελ. 42.

[4] Humphrey Carpenter, Chr. Tolkien, Τhe Letters of J.R.R Tolkien, (επιστολή υπ’αριθμόν 131)..George Allen & Unwin, σελ. 169.

[5] Ο.π. σελ 151.

[6] Tolkien, On Fairy-Stories, Harper Collins Publishers, 2008, σελ. 67

[7] Novalis: Philosophical Writings, State of New York University Press, 1997, σελ. 60. 

Οι εικόνες που συνοδεύουν το άρθρο αποτελούν έργα του ζωγράφου Alan Lee .

ΠΗΓΗ: Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ.