Η ιδιοφυία του Hergé και η συζήτηση περί της έμπνευσης του Τεν Τεν από τον Λεόν Ντεγκρέλ

του Κωνσταντίνου Μποβιάτσου

Λίγο πολύ αρκετοί είναι οι αναγνώστες της ένατης τέχνης που γνωρίζουν τον Τεν Τεν. Τον καρτουνίστικο ήρωα με το τσουλούφι μαζί τον αχώριστο σύντροφο του, το λευκό φοξ τεριέ, τον Μιλού. Λιγότεροι βέβαια είναι στην χώρα μας αυτοί που γνωρίζουν κάποια στοιχεία της πολιτικής βιογραφίας εκείνου που δημιούργησε τον χάρτινο αυτό ήρωα. Αναφέρομαι στον Georges Remi, κατά τον κόσμο Hergé, ο οποίος θεωρείται ειδικά στην πατρίδα του, το Βέλγιο, μια πολύ σημαντική προσωπικότητα. Κάτι σαν πατέρας της λαϊκής κουλτούρας. Και αυτό παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχουν πολλαπλασιαστεί τα αναθέματα της μεταμοντέρνας εξουσίας εναντίον του.

Οι κατηγορίες αφορούν την πολιτική σκέψη και κουλτούρα του Hergé, ο οποίος έπρεπε να απαντήσει στις συστημικές επιθέσεις που τον ήθελαν να υπήρξε φασίστας, αντιδραστικός, αντισημίτης και συνεργάτης (κατέληξε στη φυλακή, έστω και για λίγο, στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου). Αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του έπρεπε, επίσης, να «συλλέξει» τη μεταθανάτια κατηγορία για υφέρπων ρατσισμό, συμπληρωμένη με αίτημα για την κατάσχεση ενός από τα έργα του. Επρόκειτο για το Tintin in Congo.

Μια καταγγελία κατατέθηκε στο Ποινικό Δικαστήριο των Βρυξελλών πριν από λίγα χρόνια από έναν πολίτη του Κονγκό που ζούσε χρόνια στο Βέλγιο, σύμφωνα με την οποία το επεισόδιο της κωμικής σειράς, που κυκλοφόρησε ασπρόμαυρο σε συνέχειες μεταξύ Ιουνίου 1930 και Ιουνίου 1931, ήταν ρατσιστικό και προσέβαλε ανοιχτά τους πολίτες της πρώην βελγικής αποικίας. «Ο μαύρος βοηθός του Tintin παρουσιάζεται ως αφελής άνθρωπος χωρίς σημαντικές νοητικές ικανότητες» -έγραψε στη δήλωση ο καταγγέλων και συμπέρανε ότι- «αυτό οδηγεί τους αναγνώστες να πιστεύουν ότι οι έγχρωμοι δεν είναι πολύ ανεπτυγμένοι άνθρωποι». Ένα άλλο καρέ που συζητήθηκε είναι αυτό στο οποίο μια μαύρη γυναίκα φαίνεται να γονατίζει μπροστά στον νεαρό Βέλγο ρεπόρτερ, τον πρωταγωνιστή του κόμικ, και στη συνέχεια να αναφωνεί: «Ο λευκός είναι πραγματικά υπέροχος. Ο λευκός κύριος είναι ένα άτομο με ανώτερες δυνάμεις».

Το όλο σκεπτικό της καταγγελίας αποτελεί έναν από τους πολλούς δηλητηριασμένους καρπούς της «πολιτικής ορθότητας». Γιατί ακόμη και αν γίνει αποδεκτό ότι είναι καταδικαστέα βιαιότητα ενός αποικιακού καθεστώτος μεταξύ των πιο σκληρών, αδίστακτων και απατεώνων κάθε εποχής, ο Hergé εκφράζει απλά την επικρατούσα αντίληψη της βελγικής κοινωνίας της συγκεκριμένης εποχής για τις αποικίες. Κι αν αυτό αποτελεί κάτι που δεν συνδέεται με τις επικρατούσες ιδέες της σημερινής εποχής, δεν παύει να αποτελεί ένα ιστορικό ίχνος για τις διανοητικές ισορροπίες των περασμένων εποχών. Σε αυτή την περίπτωση ο δημιουργός απλώς αναπαρήγαγε ιδέες και αντιλήψεις που ήταν ισχυρές -και όχι περιθωριοποιημένες- στην εποχή τους. Όμως ακόμη και η ιστορία πρέπει να αποσιωπηθεί. Αυτό επιτάσσει η τρέλα εκείνων που επεμβαίνουν με λογοκριτικό τρόπο στον πολιτισμό του παρελθόντος. Ίσως να θέλουν να ξαναγράψουν τις ιστορίες των αδελφών Γκριμ ή το έργο του Δάντη, ο οποίος στη Θεία Κωμωδία τοποθετεί τον Μωάμεθ στην κόλαση.

Αυτό όμως δεν είναι το ζητούμενο για όσους παραμένουμε ακόμη απρόσβλητοι από την ασθένεια της «πολιτικής ορθότητας». Εμείς αγνοούμε επιδεικτικά όλες αυτές τις αστειότητες της παγκοσμιοποιημένης εποχής μας και εστιάζουμε στην ουσία. Και η ουσία είναι εμβάθυνση στη σκέψη του και τη ζωή του σημαντικού αυτού Βέλγου δημιουργού. Σε αυτό το άρθρο θα επιχειρήσω μια πρώτη τέτοια προσέγγιση, δίχως να παραβλέπω ότι το εν λόγω θέμα χωρά πολλή ανάλυση και επιμέρους κείμενα προκειμένου να καταλήξω σε μια σφαιρική τοποθέτηση. 

Ο δημιουργός αυτού που θα έπρεπε να ήταν ένα εργαλείο ψυχαγωγίας  για τα μικρά και τα μεγάλα παιδιά του Βελγίου, αν και επηρεάστηκε από το «πνεύμα των καιρών», είχε πάντα μια δύσκολη ζωή. Και όχι μόνο για τα προσωπικά του προβλήματα, για παράδειγμα την κατάθλιψη που τον συνόδευε σε όλη του τη ζωή αναγκάζοντάς τον συχνά σε μεγάλες περιόδους αδράνειας. Γεννημένος το 1907, ο Georges Prosper Remi (το ψευδώνυμο Hergé προέρχεται από τα ανάποδα αρχικά του: R. G.) καταπιάστηκε με τη δημοσιογραφία σε πολύ μικρή ηλικία και συνεργάστηκε με την Le Vingtième Siècle, μια καθολική, άτεγκτα εθνικιστική και αντικομμουνιστική εφημερίδα. Ο ιδιοκτήτης (ο Αββάς Wallez) του έδωσε οδηγίες ώστε να σχεδιάσει ένα ένθετο για παιδιά, το Le Petit Vingtième. Έστι στις σελίδες αυτού του συμπληρώματος, στις 10 Ιανουαρίου 1929, εμφανίστηκε για πρώτη φορά η φιγούρα του Tintin, ενός νεαρού ρεπόρτερ που ταξιδεύει στον κόσμο παρέα με το σκυλάκι του που φέρει το όνομα Milou.

Η πρώτη  περιπέτεια του χάρτινου ήρωα έλαβε χώρα, όχι τυχαία ασφαλώς, στη Σοβιετική Ένωση. Η χώρα αυτή αποτελούσε το «βασίλειο του Σατανά» για τους συντηρητικούς και τους αστικούς κύκλους της εποχής: Η περιπέτεια του Tintin είναι μια όχι πολύ ακίνδυνη παρωδία, που με αρκετά ρεαλιστική ματιά φανερώνει χτυπητές παθογένειες του σοβιετικού κομμουνισμού, με χυδαίους αξιωματικούς-αστυνομικούς, σκλαβωμένες μάζες, σκηνές κακοποίησης και δυστυχίας. Είναι λοιπόν ο Tintin ένας χάρτινος ήρωας που εξέφρασε την Δεξιά οπτική της εποχής;

Όχι ακριβώς! Σε ένα άλλο επεισόδιο - L’Etoile mystérieuse - οι φίλοι του Tintin προέρχονται όλοι από χώρες του Άξονα και οι εχθροί είναι κατάφωρα Αμερικανοί. Στην πραγματικότητα τα περισσότερα σενάρια του Hergé δεν μοιάζουν με πολλά άλλα της εποχής, στα οποία υπάρχει ένας θετικός ήρωας που αντιμετωπίζει σε μια πυρετώδη περιπέτεια κάποιους πολιτικά άμορφους κακούς. Επιπλέον η βιογραφία του Hergé έχει πολλά να μας πει. Ο Βέλγος σχεδιαστής δεν ήταν μόνο καθολικός, και αντικομμουνιστής, αλλά φαίνεται ότι πράγματι υπήρξε ένας εθνικιστής που συμπαθούσε τις διάφορες μορφές φασισμού, οι οποίες κατά τη δεκαετία του '20 και του '30 αναδύονταν και καθιερώνονταν σε όλη την Ευρώπη. Στο έργο Tintin in America ο Hergé έδειξε σφοδρά αντίθετος στην φιλελεύθερη, υλιστική και καπιταλιστική νοοτροπία του αμερικανισμού.

Προς το συμπέρασμα ότι ο Hergé έβλεπε με συμπάθεια τον φασισμό μας οδηγεί και μια λεπτομέρεια που έχει πλέον επιβεβαιωθεί: η εφημερίδα «Le Vingtième Siècle» συνεργάστηκε επίσης με τον Léon Degrelle, έναν πρώην πρόσκοπο ο οποίος αργότερα έγινε ο ιδρυτής του βελγικού φασιστικού κόμματος REX, ήταν προσωπικός φίλος του Χίτλερ και πολέμησε στο ανατολικό μέτωπο ως επικεφαλής του SS Wallonie, ενός στρατιωτικού τμήματος που δημιουργήθηκε από Βαλόνους εθελοντές. Σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, συμπεριλαμβανομένου ενός βιβλίου που γράφτηκε (θα αναφερθώ παρακάτω γι αυτό) στις αρχές της δεκαετίας του '90 από τον ίδιο τον Degrelle, η δημιουργία της φιγούρας του Tintin από το Georges Remi ήταν εμπνευσμένη από τον ίδιο τον Degrelle, ο οποίος υποστηρίζει ότι ήταν φίλος του Georges Remi.

Ο Hergé, από την άλλη, δεν παραδέχτηκε ποτέ την ταύτιση μεταξύ του Tintin και του Degrelle. Αντίθετα ισχυρίστηκε ότι δημιούργησε τον χαρακτήρα του απλώς και μόνο επειδή είχε ακολουθήσει τις υποδείξεις του ηγουμένου Norbert Wallez, ο οποίος του είχε ζητήσει έναν νεαρό ήρωα "dans d'esprit catholique" με καθολικές αρχές και με έναν μικρό σκύλο ως σύντροφο του στις περιπέτειες. Αλλά στον αυτοβιογραφικό τόμο Tintin, mon copain! (Ο φίλος μου ο Τεν Τεν) που κυκλοφόρησε το 1992 στην Ισπανία (όπου ζούσε μετά τον πόλεμο), ο Degrelle όχι μόνο επέμεινε ότι ενέπνευσε τον χαρακτήρα του Hergé αλλά για να το αποδείξει δημοσίευσε ιδιωτικά γράμματα, φωτογραφίες ακόμη και σκίτσα σχεδίων -που δεν κυκλοφόρησαν ποτέ- στα οποία ο Tintin φορά τη στολή των SS Wallonie, καθώς και μια φωτογραφία του που δείχνει να μοιάζει πολύ με τον Τεν Τεν. Επίσης, πάλι παραθέτωντας στοιχεία, αναφέρει και την επιλογή του Μιλού αφού ένα ίδιο λευκό φοξ τεριέ είχε σαν μασκώτ η διμοιρία στην οποία πολέμησε ο Χίτλερ κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Hergé, ωστόσο, είχε φύγει απ’ τη ζωή και δεν μπορούσε να αρνηθεί ή να επιβεβαιώσει τα όσα έγραψε ο Degrelle. Εξάλλου ο  Degrelle έγραψε στο βιβλίο του ότι σε μια συνάντησή τους είχε πει στον Hergé, «αγαπητέ φίλε, επειδή αυτά που θα γίνουν στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια δεν θα έχουν προηγούμενο, θα ήθελα να με αρνηθείς όταν θα έρθει η ώρα. Δεν με ήξερες και δεν είχες καμία σχέση μαζί μου».

Ωστόσο, η φήμη του  φασίστα σκιτσογράφου συνόδευε τον Hergé για πολλά χρόνια. Κατά την περίοδο της γερμανικής εισβολής ο Hergé εργάστηκε ενεργά για τη Le Soir, μια  εφημερίδα ευθυγραμμισμένη με τους κατακτητές. Παρόλο που περιορίστηκε να σχεδιάσει κόμικς μετά τον πόλεμο συνελήφθη για λίγες ημέρες, συμπεριλήφθηκε στις λίστες των συνεργατών, στάλθηκε σε δίκη, έμεινε για ένα χρονικό διάστημα στη φυλακή και κυνηγήθηκε, όπως πολλοί άλλοι, «δημοκρατικά» πάντα, για πολύ καιρό. Παρόμοιες περιπέτειες είχαν και συγγενείς του.

Όλα αυτά μέχρι την πλήρη αποκατάσταση από τον Raymond Leblanc, ήρωα της βελγικής αντίστασης, ο οποίος του ανέθεσε τη διεύθυνση του εβδομαδιαίου περιοδικού με τον τίτλο Tintin. Μετά τη δύσκολη φάση της δεύτερης μεταπολεμικής περιόδου για τον «πατέρα» του Tintin, οι δεκαετίες του ΄50 και του ‘60 ήταν αυτές της διεθνούς επιτυχίας. Ο μικρός ρεπόρτερ με το παντελόνι zuava κατέκτησε πρώτα το γαλλικό κοινό και στη συνέχεια ξεχύθηκε  σε όλη την Ευρώπη. Η φήμη του έγινε τόση ώστε ο πρόεδρος De Gaulle να πει αστειευόμενος ότι «ο Tintin είναι ο μόνος διεθνής αντίπαλος μου». Ο Hergé δημιούργησε μια ποιοτική ομάδα σχεδιαστών (τα Hergé Studios) για να φτιάξει το περιοδικό και σε σύντομο χρονικό διάστημα ο χαρακτήρας του έγινε επίσης ήρωας κινουμένων σχεδίων.

Παρατηρώντας τις περιπέτειές του βλέπουμε ότι επιβίωσαν αρκετά πολιτικά «μη ορθά» στοιχεία. Διάλογοι των σεναρίων μέσα στα τεύχη έχουν αλλάξει σε νεώτερες επανεκδόσεις για να μην θίγεται και ο «εκλεκτός λαός» του Θεού, που σε πολλές περιπέτειες του Τεν Τεν παρουσιαζόταν να σχετίζεται με τους κακούς της πλοκής. Ο ίδιος ο Hergé, σε μια τελευταία του συνέντευξη λίγο πριν πεθάνει, πέταξε πολλά καρφιά μη πολιτικά ορθά. Το συμπέρασμα στο οποίο συγκλίνουν οι περισσότεροι ερευνητές, αν και υπάρχουν κάποιες διαφορετικές προσεγγίσεις, είναι ότι ο Hergé αποτέλεσε έναν παραδοσιοκράτη συντηρητικό εθνικιστή που υιοθέτησε τις αρχές του πολιτικού Ρομαντισμού και, μολονότι, δεν συνδέθηκε με ριζοσπαστικές εκδοχές του μεσοπολεμικού εθνικισμού όταν αυτές αναδύθηκαν στο πολιτικό προσκήνιο έδειξε να τις βλέπει με καλό μάτι, όπως έκαναν ο Λάβκραφτ, ο Γέητς και άλλοι νεορομαντικοί πνευματικοί άντρες της εποχής.

Ο Hergé πέθανε τελικά το 1983 και μαζί του σχεδιαστικά και ο φίλος μας με το τσουλούφι, επιβεβαιώνοντας τα λόγια του δημιουργού του: "ο Τεν Τεν είμαι εγώ".

ΠΗΓΗ: Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ.