Το Πηγάδι στο Τέλος του Κόσμου: Ένα μαγευτικό παραμύθι του William Morris

Ο Άγγλος συγγραφέας, ποιητής, καλλιτέχνης, ουτοπιστής και εκδότης William Morris (1814 – 1896) ήταν μια εξέχουσα προσωπικότητα της βικτοριανής περιόδου. Ουσιαστική υπήρξε η συμμετοχή του στο καλλιτεχνικό κίνημα των Προ-Ραφαηλιτών, με τους Dante Gabriele Rossetti και Edward Burne Jones και πολλούς άλλους νεορομαντικούς. Σκοπός του κινήματος ήταν η ανάδειξη μιας απλής, εκλεπτυσμένης και διακοσμητικής  τέχνης, εμπνευσμένης από την αγνότητα και την κομψότητα της τέχνης του τέλους του 15ου αιώνα, με θέματα από κλασικούς και μεσαιωνικούς θρύλους. Ήταν ο βασικός ιδρυτής του κινήματος Τεχνών και Χειροτεχνίας (Arts and Crafts) που επηρέασε σημαντικά τη γραφιστική και τον βιομηχανικό σχεδιασμό του 20^ου αιώνα.

Ο Μόρις ασπάστηκε τις ιδέες του John Ruskin, τόσο για την τέχνη, που σύμφωνα με τον ίδιο πρέπει να είναι βαθιά ριζωμένη στη φύση και την ηθική, όσο και στην πολεμική εναντίον της κυρίαρχης φιλελεύθερης ιδεολογίας και της μηχανοποίησης της εργασίας, την οποία θεωρούσε ως καταπάτηση της αξιοπρέπειας των εργαζομένων και βιασμό της Φύσης.

Για τον Μόρις, ο Μεσαίωνας αντιπροσώπευε μια εποχή με ισχυρές ιπποτικές αξίες και μια οργανική, προ-καπιταλιστική αίσθηση κοινότητας, που ο ίδιος θεωρούσε προτιμότερες από την εποχή του. Αυτή η στάση του ενισχύθηκε όταν μελέτησε το βιβλίο “Past and Present” (“Παρελθόν και Παρόν”) του Thomas Carlyle (1843), όπου ο συγγραφέας υποστήριζε τις μεσαιωνικές αξίες ως διορθωτικές στα προβλήματα της βικτοριανής κοινωνίας. Να σημειωθεί ότι ο Κάρλαϊλ δεν είχε σε εκτίμηση το σύστημα της δημοκρατικής διακυβέρνησης και τον φιλελευθερισμό, ενώ οι πολιτικές του απόψεις έκλιναν προς μια αξιοκρατική μοναρχία στην οποία αρκετοί μελετητές ανιχνεύουν τις απαρχή της έννοιας του χαρισματικού ηγέτη που αξιοποίησε μεταγενέστερα ο φασισμός.  Κάτω από αυτήν την επιρροή, η αποστροφή του Μόρις προς τον αναδυόμενο καπιταλισμό αυξήθηκε περαιτέρω. Ο Μόρις επηρεάστηκε επίσης από το έργο των χριστιανών σοσιαλιστών Charles Kingsley και Frederick Denison Maurice.

Όπως αρκετοί  άλλοι Άγγλοι μεγαλοαστοί, ο Μόρις υπήρξε υπέρμαχος του ουτοπικού σοσιαλισμού και τάχθηκε στο πλευρό της Κομμουνιστικής Ένωσης τη δεκαετία του 1880 στο Λονδίνο, μέχρις ότου αποσύρθηκε απογοητευμένος. Να σημειωθεί ότι ο Ένγκελς τον είχε χαρακτηρίσει «ονειροπόλο» και «συναισθηματικό σοσιαλιστή» ενώ την διαγραφή του από το κομμουνιστικό κίνημα επιμελήθηκε η κόρη του Ένγκελς. Στην ουσία ο Μόρις υπήρξε ένας από τους σοσιαλιστές που, κατά την εποχή της "πνευματικής κρίσης" των τελών του 19ου αιώνα, δοκίμασαν να προσανατολίσουν τον σοσιαλισμό σε μια παραδοσιοκρατική ατραπό, διαφορετική από εκείνη του νεωτερικού μαρξισμού. 

Ο Μόρις ήταν ο ιδρυτής του εκδοτικού οίκου Kelmscott Press, o οποίος υπό τις οδηγίες του, λειτούργησε χρησιμοποιώντας μεσαιωνικές αρχές στο σχεδιασμό και την εκτύπωση των βιβλίων, όπως χειροποίητο χαρτί, γραμματοσειρές, εικονογράφηση, βιβλιοδεσία κ.λπ. Μέσω του Kelmscott Press εξέδωσε μια υπέροχη σειρά παραμυθιών, γραμμένα από τον ίδιο, που ήταν εμπνευσμένα από τις βορειοευρωπαϊκές  σάγκες, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται μερικά διαμάντια του είδους όπως “Το Πηγάδι στο Τέλος του Κόσμου (The Well at the World’s End, 1986)”. 

Το έργο του Μόρις και ιδιαίτερα τα φανταστικά μυθιστορήματα The Well at the World's End (1892) και The Wood Beyond the World (1895) γοήτευσαν πολλούς συγγραφείς Fantasy με πρώτους τους φιλόλογους, J.R.R. Tolkien και  C.S. Lewis, οι οποίοι παραδέχτηκαν ότι επηρεάστηκαν από αυτά.

To «Πηγάδι στο Τέλος του Κόσμου», ενθουσίασε και τον Η.G. Wells, ο οποίος, εντυπωσιασμένος από το στυλ γραφής του, το συνέκρινε με το παλαιότερο πολύκροτο ιπποτικό μυθιστόρημα του Malory, «Ο θάνατος του Αρθούρου».

Συγκεντρώνοντας στοιχεία από μεσαιωνικές, κελτικές και σκανδιναβικές σάγκες, καθώς και από ιπποτικά μυθιστορήματα,  ο Μόρις, στο έργο του «Το Πηγάδι στο Τέλος του Κόσμου» αφηγείται την ιστορία του Ραλφ, του μικρότερου από τους τέσσερεις γιους του Βασιλιά Πήτερ του φιλήσυχου βασιλείου των Άπμεντς.

Οι τέσσερεις πρίγκιπες αισθάνονταν να ασφυκτιούν στο μικρό βασίλειο και ζητούν από τον πατέρα τους να τους επιτρέψει να το εγκαταλείψουν για να αναζητήσουν την περιπέτεια, τη δόξα και τον πλούτο σε ξένους τόπους. Ο βασιλιάς Πήτερ ενδίδει στα αιτήματά τους και επιτρέπει στους τρεις μεγαλύτερους γιους του να αναχωρήσουν, αλλά αρνείται να δώσει την άδειά του στον Ραλφ, που είναι ο Βενιαμίν της οικογένειας. Ο πεισματάρης Ραλφ, ωστόσο, που διψά και αυτός να γνωρίσει τον έξω κόσμο και να γευτεί υπέροχες περιπέτειες, θα εγκαταλείψει το βασίλειο των Άπμεντς χωρίς την άδεια των γονιών του.

Θα διασχίσει μαγευτικούς και επικίνδυνους τόπους, όπου επικρατούν παγανιστικές δοξασίες και άγρια ήθη, θα έλθει αντιμέτωπος με  αλλόκοτους ανθρώπους και θα βιώσει στο έπακρο τις περιπέτειες που αναζητούσε. Κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών του, ο νεαρός πρίγκιπας θα μάθει για μια θρυλική πηγή, την Πηγή στην Άκρη του Κόσμου, γνωστή για τις μαγικές ιδιότητές της να παρέχει την αιώνια ζωή σε όποιον πίνει από τα θαυματουργά νερά της, να θεραπεύει οποιαδήποτε πληγή ή ασθένεια, και να χαρίζει δύναμη και σοφία.

Στο δρόμο του θα συναντήσει την Κυρά της Αφθονίας, μια αινιγματική γυναίκα, που για κάποιους θεωρείται μάγισσα, σύμβολο των αρχέγονων θηλυκών και θεϊκών δυνάμεων, ενώ για κάποιους άλλους αποτελεί πρότυπο σοφίας, καλοσύνης και δικαιοσύνης και λατρεύεται σαν Αγία. Είναι αυτή που θα μυήσει τον νεαρό πρίγκιπα στα μυστικά του Έρωτα,  θα του μεταλαμπαδεύσει μέρος της σοφίας της και θα του δώσει οδηγίες σχετικά με την αναζήτηση της μαγικής Πηγής. 

Συνεχίζοντας το μακρινό του ταξίδι, ο Ραλφ θα γνωρίσει την Ούρσουλα, μια πανέμορφη νέα γυναίκα η οποία θα πορευτεί μαζί του με προορισμό το θαυματουργό Πηγάδι.

Οι δύο ερωτευμένοι νέοι θα έλθουν αντιμέτωποι με τον αιμοχαρή Λόρδο Γκάντολφ του Άττερμπολ και θα συναντήσουν τον ερημίτη Σοφό του Σγουέβενχαμ, που θα τους μυήσει στα μυστικά για την αναζήτηση του Πηγαδιού. Με τη βοήθειά του, ο Ραλφ και η Ούρσουλα θα φθάσουν στον προορισμό τους, μετά από ένα ταξίδι γεμάτο κινδύνους, όπου το φυσικό και το μεταφυσικό συνυπάρχουν. 

Διαβάζοντας τo «Πηγάδι στο Τέλος του Κόσμου», ο αναγνώστης θα εντοπίσει πολλές συγγένειες τόσο με το προγενέστερο ιπποτικό μυθιστόρημα «Perceval le Gallois» του Chrethien de Troyes, όσο και με το μεταγενέστερο «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» του Tolkien.

Το μυθιστόρημα εκδόθηκε στα ελληνικά σε τέσσερις τόμους από τις εκδόσεις «Το Μαγικό Κουτί & Fata Morgana» μεταξύ 2007 και 2011 σε εξαιρετική μετάφραση του Νίκου Βλαντή.

Παύλος Γκάσταρης