Η ιατρική δεοντολογία και ηθική στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης
Ο Όρκος του Ιπποκράτη [1] αποτελεί την απαρχή της ιατρικής δεοντολογίας, ενώ τεράστια είναι η επιρροή του στη σύγχρονη βιοηθική. Οι θεμελιώδεις αρχές της βιοηθικής (Αρχή του σεβασμού της αυτονομίας, Αρχή του ωφελέιεν και του μη βλάπτειν, Αρχή της αγαθοεργίας, Αρχή της δικαιοσύνης και της ισότητας) έχουν τις ρίζες τους στον Ιπποκρατικό Όρκο.
Οι ραγδαίες και ταχύτατες εξελίξεις στις βιοϊατρικές επιστήμες και την επιστημονική έρευνα φέρνουν συχνά στην επιφάνεια δεοντολογικά και ηθικά θέματα, όπως τα όρια της έρευνας, οι παρεμβάσεις σε ανθρώπινα όντα, η προστασία των προσωπικών δεδομένων, η βιοασφάλεια, η χρήση πειραματόζωων, η γενετική μηχανική, η έρευνα σε ανθρώπινα βλαστοκύτταρα, η τεχνητή νοημοσύνη στο χώρο της υγείας κ.λπ.
Οι ιατρικές τεχνολογίες, σήμερα, συμβάλλουν στην ταχύτερη και ακριβέστερη διάγνωση παθήσεων και στην αποτελεσματικότερη θεραπεία πολλών ασθενειών.
Η αλματώδης πρόοδος της βιοϊατρικής τεχνολογίας οδηγεί στη σταδιακή εγκατάλειψη των παραδοσιακών ιατρικών μεθόδων (π.χ. το νυστέρι σε συγκεκριμένες χειρουργικές επεμβάσεις αντικαθίσταται από μια συσκευή ακτίνων laser˙ Η ρομποτική χειρουργική χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από χειρουργούς διαφόρων ειδικοτήτων˙ Η τοποθέτηση εμφυτευμάτων μέσω εφαρμογής της μεθόδου CAD/CAM στην οδοντιατρική συνεπάγεται πολλά πλεονεκτήματα για τον ασθενή σε σχέση με τις παλαιότερες μεθόδους κ.λπ.).
Τα σύγχρονα απεικονιστικά μηχανήματα (αξονικοί και μαγνητικοί τομογράφοι, τομογράφοι PET, fMRI, υπερηχοτομογράφοι κ.λπ.) χρησιμοποιούνται κατά κόρον στη διάγνωση πολλών παθήσεων. Μέσω των διατάξεων πυρηνικής ιατρικής, επιταχυντών σωματιδίων κ.λπ. έχουν σωθεί εκατομμύρια ζωές καρκινοπαθών.
Οι εφαρμογές της βιοπληροφορικής, της ιατρικής πληροφορικής, της τηλεϊατρικής, της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης αξιοποιούνται ολοένα και περισσότερο στην ιατρική, χωρίς ωστόσο να υποκαθιστούν τον γιατρό.
Όλες οι παραπάνω ιατρικές τεχνολογίες στη διάθεση του γιατρού, εγείρουν πλήθος προβληματισμών σχετικά με ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας, καθώς και ευθύνης που είναι πιθανό να ανακύψουν (π.χ. ζητήματα ενημέρωσης-συναίνεσης σε νέες θεραπευτικές μεθόδους μέσω ιατρικών συσκευών και μηχανημάτων, ζητήματα αστικής ευθύνης κατά τη χρήση ιατρικού εξοπλισμού ή την εφαρμογή νέων τεχνολογιών για τη θεραπεία του ασθενούς κ.λπ.). Τα νέα αυτά ηθικά και δεοντολογικά ζητήματα θα πρέπει να χειριστούν ή να αντιμετωπίσουν τόσο οι εμπλεκόμενοι στον τομέα της υγείας όσο και η πολιτεία.
Στα πλαίσια νέας ιατρικής τεχνολογίας, εκτός από τους επαγγελματίες της υγείας, στο άμεσο μέλλον, ρόλο θα παίξουν και οι μηχανές, όχι μόνο ως ιατρικά εργαλεία αλλά και ως εξελιγμένες μηχανές που θα διαθέτουν ισχυρή τεχνητή νοημοσύνη και μηχανική μάθηση.
Πριν λίγα χρόνια, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προέβη στη σύσταση μιας ομάδας κορυφαίων εμπειρογνωμόνων της Τεχνητής Νοημοσύνης (High-Level Expert Group of Artificial Intelligence) με οδηγίες και καθιέρωση κοινά αποδεκτών τεχνικών και νομικών κανόνων [2].
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τα βασικά απαιτούμενα για την ηθική χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης είναι τα ακόλουθα:
i) Η ανθρώπινη παρέμβαση και εποπτεία
ii) Η τεχνική ευρωστία και ασφάλεια
iii) Η διαφύλαξη της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων [3]
iv) Η διαφάνεια
v) Η διαφορετικότητα, η απαγόρευση των διακρίσεων και η δικαιοσύνη
vi) Η κοινωνική και η περιβαλλοντική ευημερία
vii) Η υπευθυνότητα/λογοδοσία.
Σε μια πρόσφατη συνέντευξή της [4] η κ. Έφη Βαγενά, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής και καθηγήτρια Βιοηθικής στο Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης, αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, στην έντονη δραστηριότητα των τεχνολογικών κολοσσών που παρατηρείται στον χώρο της ηθικής τα τελευταία χρόνια: «Οι big tech, οι οποίοι στοχεύουν στη διαμόρφωση κατευθύνσεων και τάσεων, προωθούν τη δική τους προοπτική και επιλογές, μας προτείνουν ethics influencers ή global ethics leaders (πολύ βαρύς τίτλος, θα ταίριαζε ίσως στον Πλάτωνα ή στον Αριστοτέλη), οι οποίοι γνωμοδοτούν για θέματα ηθικής. Για τους ακαδημαϊκούς είναι δύσκολο να έχουν την ίδια προβολή. Από τη μία καλωσορίζω το ενδιαφέρον των τεχνολογικών γιγάντων στην ηθική, από την άλλη με ανησυχεί η ασυμμετρία και η παγίωση μιας μορφής ηθικού προβληματισμού που ευνοεί τους τεχνολογικούς γίγαντες, με κόστος για την κοινωνία. Οι big tech, ακόμη, έχουν αναπτύξει έντονη και ποικίλη δραστηριότητα γύρω από την ηθική της τεχνητής νοημοσύνης. Διοργανώνουν συνέδρια, δημιουργούν κέντρα ηθικής της τεχνολογίας, εκδίδουν συστάσεις, προκειμένου να διαμορφώσουν τα στάνταρντ της τεχνοηθικής που ίσως τους εξυπηρετούν καλύτερα. Προβαίνουν σε μια αυτορρύθμιση που δύσκολα εγγυάται ότι θα επιφέρει την κοινωνική πρόοδο που επιθυμούμε. Εναπόκειται πλέον στα κράτη να νομοθετήσουν υπέρ μιας μεγαλύτερης υπευθυνότητας από τους παράγοντες της τεχνολογίας. Η ευρωπαϊκή κοινότητα κινείται ήδη προς αυτήν την κατεύθυνση».
Επίσης, μια σχετικά πρόσφατη έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) αναφέρεται στα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στην ιατρική. Στην έκθεση υπογραμμίζεται ότι ενώ οι νέες τεχνολογίες υπόσχονται βελτίωση στη διάγνωση, τη θεραπεία και την έρευνα για την υγεία και τα φάρμακα, θα πρέπει να τεθούν πλέον και θέματα ηθικής και δεοντολογίας από τους δημιουργούς τους.
Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι, εκτός από τους γιατρούς, θα πρέπει να υπάρχει ένα είδος Όρκου του Ιπποκράτη και για τους δημιουργούς των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης και μηχανικής μάθησης (μηχανικοί, πληροφορικοί, μαθηματικοί κ.λπ.) που δραστηριοποιούνται στον κλάδο της Υγείας. Μήπως άραγε η προσθήκη αλγορίθμων στην υγειονομική περίθαλψη θα πρέπει να ακολουθήσει τον βασικό κανόνα της ιατρικής «ωφελέειν, ή μη βλάπτειν», που είχε διατυπώσει ο Ιπποκράτης;
Να σημειωθεί ότι ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη ερευνητικά προγράμματα που έχουν ως στόχο την «ηθικοποίηση» ιατρικών μηχανημάτων μέσω αλγορίθμων σε μίμηση και αναλογία της ανθρώπινης ηθικής σκέψης. Έτσι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα βοηθά μέσω του ιατρικού μηχανήματος και θα παρέχει «ηθική πρόταση» στον χρήστη να λάβει την τελική απόφαση κατά περίπτωση ασθενούς. Συνεπώς, η ηθική ευθύνη μοιράζεται μεταξύ μηχανήματος και χρήστη (ιατρού, πληροφορικού, βιοϊατρικού μηχανικού, τεχνικού κ.λπ.) εφόσον η μηχανή με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης θα αποφασίζει ηθικά και «κατ’ αναλογίαν» της ανθρώπινης σκέψης [5].
Η έκθεση του ΠΟΥ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση έχουν να προσφέρουν πολλά στον τομέα της Υγείας, «μόνο όμως εάν η ηθική και τα ανθρώπινα δικαιώματα βρεθούν στην καρδιά του σχεδιασμού του συστήματος, της ανάπτυξης και της χρήσης του».
Να σημειωθεί ότι στην χώρα μας, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής [6] ιδρύθηκε το 1998, με στόχο "τη διαρκή παρακολούθηση των θεμάτων που σχετίζονται με τις εφαρμογές των βιοϊατρικών επιστημών και τη διερεύνηση των ηθικών, κοινωνικών και νομικών διαστάσεων και επιπτώσεών τους".
Η Επιτροπή ασκεί αποκλειστικά συμβουλευτικές αρμοδιότητες προς οποιοδήποτε όργανο της Πολιτείας, για θέματα σύνδεσης βιοϊατρικών επιστημών και κοινωνικών αξιών, είτε με δική της πρωτοβουλία είτε κατόπιν αιτήματος. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή παρακολουθεί και επεξεργάζεται τα ηθικά, κοινωνικά και νομικά ζητήματα που προκύπτουν από τη διαρκή και ταχύτατη εξέλιξη της βιολογίας, της βιοϊατρικής, της γενετικής και της βιοτεχνολογίας, και εκδίδει σχετικές εισηγήσεις τόσο για την ενημέρωση των πολιτών, όσο και για την υποστήριξη συναφών κρατικών πολιτικών.
________________________________________________________
[1] Ο όρκος γράφτηκε από τον αρχαίο Έλληνα ιατρό Ιπποκράτη (Κως, 460 π.Χ. – Λάρισα, 377 π.Χ.) και είναι ο ακόλουθος:
«Ορκίζομαι στο θεό Απόλλωνα τον ιατρό και στο θεό Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και επικαλούμενος τη μαρτυρία όλων των θεών ότι θα εκτελέσω κατά τη δύναμη και την κρίση μου τον όρκο αυτόν και τη συμφωνία αυτή.
Να θεωρώ τον διδάσκαλό μου της ιατρικής τέχνης ίσο με τους γονείς μου και την κοινωνό του βίου μου. Και όταν χρειάζεται χρήματα να μοιράζομαι μαζί του τα δικά μου. Να θεωρώ την οικογένειά του αδέλφια μου και να τους διδάσκω αυτήν την τέχνη αν θέλουν να την μάθουν χωρίς δίδακτρα ή άλλη συμφωνία.
Να μεταδίδω τους κανόνες ηθικής, την προφορική διδασκαλία και όλες τις άλλες ιατρικές γνώσεις στους γιους μου, στους γιους του δασκάλου μου και στους εγγεγραμμένους μαθητές που πήραν τον ιατρικό όρκο, αλλά σε κανέναν άλλο.
Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω. Ούτε θα δίνω θανατηφόρο φάρμακο σε κάποιον που θα μου το ζητήσει, ούτε θα του κάνω μια τέτοια υπόδειξη.
Παρομοίως, δεν θα εμπιστευτώ σε έγκυο μέσο που προκαλεί έκτρωση. Θα διατηρώ αγνή και άσπιλη και τη ζωή και την τέχνη μου. Δεν θα χρησιμοποιώ νυστέρι ούτε σε αυτούς που πάσχουν από λιθίαση, αλλά θα παραχωρώ την εργασία αυτή στους ειδικούς της τέχνης.
Σε όσα σπίτια πηγαίνω, θα μπαίνω για να βοηθήσω τους ασθενείς και θα απέχω από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη και φθορά, και ιδίως από γενετήσιες πράξεις με άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους. Και όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά τη διάρκεια της θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να μαθευτούν παραέξω δεν θα τα κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά.
Αν τηρώ τον όρκο αυτό και δεν τον παραβώ, ας χαίρω πάντοτε υπολήψεως ανάμεσα στους ανθρώπους για τη ζωή και για την τέχνη μου. Αν όμως τον παραβώ και επιορκήσω, ας πάθω τα αντίθετα.»
[2] https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/high-level-expert-groupartificial-intelligence
[3] Για παράδειγμα, πώς εξασφαλίζεται η ιδιωτικότητα των ιατρικών φακέλων ασθενών από τους χειριστές ηλεκτρονικών υπολογιστών που ασχολούνται με την επεξεργασία και τη διαχείριση προσωπικών δεδομένων ασθενών;
[4] “Υποχρέωση να μη βλάψουμε άλλους”, www.kathimerini.gr, 22.06.2021
[5] Φανάρας, Βασίλειος (2020): Ηθικά διλλήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης: Ηθικό μηχάνημα ή ηθική χρήση; https:/www.reserachgate.net/publication/344458460, October, 2020
[6] www.bioethics.gr
Παύλος Γκάσταρης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.