Ορίζοντας τον Λαβκραφτιανό Τρόμο

Ορίζοντας τον Λαβκραφτιανό Τρόμο

της Ιλέην Ρήγα*

31 Ιανουαρίου 2016

H έκθεση που ακολουθεί ανήκει στον Pete Rawlik, συγγραφέα του μυθιστορήματος «Reanimators» (βρείτε το και στο Goodreads) και δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα στο site lovecraftzine.com. Τον ευχαριστώ θερμά για την άδεια μετάφρασης προς τα ελληνικά που μου παραχώρησε προσωπικά ο ίδιος.

Ο όρος «Λαβκραφτιανός τρόμος» διαδίδεται συχνά, ακόμα και από μένα, όμως τι σημαίνει ακριβώς; Πώς εμείς (εννοώ εγώ) τον αντιλαμβανόμαστε; Αρκετοί τον συνδέουν με τον «Μύθο του Κθούλου» ή τον «Κοσμικό Τρόμο», προσωπικά όμως τα θεωρώ προχειρότητες και, σα ψευδο-λόγιος, προτιμώ κάποιου είδους καθοδήγηση, ώστε να περιορίσω ή να διαχωρίσω τις ποικίλες προσπάθειες σε ένα είδος κατηγοριοποίησης. Με αυτό ακριβώς το θέμα έχουν καταπιαστεί καλύτεροι κριτικοί από μένα, όπως οι Robert Price και S. T. Joshi. Σε αυτό το σημείο λοιπόν, πρέπει να παραδεχτώ πως η εν λόγω έκθεση βασίστηκε κατά πολύ στο έργο τους. Αν έπρεπε να γράψω μια επίσημη έκθεση, θα ήμουν υποχρεωμένος να παραθέσω μια ιστορική αναδρομή του Μύθου του Κθούλου μαζί με αποσπάσματα, ώστε να αποσαφηνίσω και να δικαιολογήσω τη θέση μου και, ύστερα, να παραθέσω και παραπομπές. Μία από τις χαρές του να γράφεις απλά ένα άρθρο σε blog, είναι πως δεν χρειάζεται να τα κάνω όλα αυτά. Ιδού λοιπόν μια περίληψη του ορισμού του «Λαβκραφτιανού τρόμου» και των παραγόντων του.

Θεμελιώδους σημασίας για τη συζήτησή μας είναι η έννοια του Κοσμικισμού, μια φιλοσοφία που αποδίδεται ευρέως στον Lovecraft, αν και δεν ήταν ο πρώτος που την χρησιμοποίησε, ούτε υπήρξε ο μοναδικός υπερασπιστής της. Εν συντομία, ο Κοσμικισμός αποτελείται από διάφορες βασικές αρχές: 1) Δεν υπάρχει καμία αναγνωρίσιμη θεία παρουσίας 2) Το σύμπαν και οι δυνάμεις του είναι αδιάφορα προς την ανθρωπότητα και 3) η ανθρωπότητα είναι ασήμαντη, δεν είναι το πρώτο, ούτε το τελευταίο είδος στο σύμπαν – δεν είναι καν ένα ξεχωριστό είδος. Ανάμεσα στους συγγραφείς που έχουν αγγίξει τις έννοιες αυτές συμπεριλαμβάνονται οι Olaf Stapledon, David Brin, Stanislaw Lem και, σε κάποιο βαθμό, ο Άρθουρ Κλαρκ.

Μια υποκατηγορία του Κοσμικισμού, την οποία αποκαλώ ως Κοσμικό Τρόμο, περιλαμβάνει τα δόγματα του Κοσμικισμού, αλλά επεκτείνεται πέρα από αυτά ώστε να δημιουργήσει ένα είδος κοσμικού τρόμου ή φόβο. Τα χαρακτηριστικά του Κοσμικού Τρόμου περιλαμβάνουν:
1) η πλειοψηφία της ανθρωπότητας δεν αναγνωρίζει την ίδια της την ασημαντότητα, την αδιαφορία του σύμπαντος προς αυτήν, ή την πραγματική της φύση
2) άτομα, συχνά αποκομμένα από την κοινωνία, μπορεί να αποκτήσουν προοπτικές που θα τους επιτρέψουν να παρατηρήσουν κάποιες αναλαμπές της πραγματικότητας, γεγονός όμως που τους οδηγεί συχνά στην παραφροσύνη και
3) ανεξάρτητα από τις γνώσεις ή τις ικανότητες που έχει αποκτήσει, ο πρωταγωνιστής έχει μηδαμινές ελπίδες να επηρεάσει την πορεία των γεγονότων ή να αποκαλύψει όλα όσα βρίσκονται καλά κρυμμένα. Οποιαδήποτε επίπτωση μπορεί να έχει ο πρωταγωνιστής, συνήθως είτε είναι προσωρινή είτε έχει απρόβλεπτες και καταστροφικές συνέπειες. Με τέτοια θέματα καταπιάνονται συχνά στα έργα τους οι Clive Barker, ο John Carpenter, Colin Wilson και Thomas Ligotti.

Για να γίνω ακόμη πιο συγκεκριμένος, υπάρχουν στην κοσμική φρίκη διακριτά κομβικά σημεία γύρω από τα οποία ορισμένοι συγγραφείς μπορεί να εμπλακούν ελαφρώς, ακόμα και έτσι όμως παρουσιάζουν ένα είδος συγκάλυψης. Αυτά τα κομβικά σημεία συνήθως ορίζονται από τεχνητά διακριτές μυθολογίες, που περιλαμβάνουν ιστορίες δημιουργίας, ψευδο-θεότητες, απάνθρωπη ευφυΐα και απαγορευμένα κείμενα που αποκαλύπτουν, ή υπονοούν, την πραγματική φύση του σύμπαντος. Σε αυτό το σημείο είναι που οι περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν να χρησιμοποιούν τη πιασάρικη φράση «Λαβκραφτιανός Τρόμος». Αυτό συμβαίνει επειδή οι υπο-κατηγορίες αρχίζουν να προκύπτουν πέρα από αυτό το επίπεδο και, ενώ η πιο κοινή υποκατηγορία είναι ο Μύθος του Κθούλου, δεν είναι η μοναδική. Ωστόσο, οι αναγνώστες που ενστικτωδώς αναγνωρίζουν ότι μια συγκεκριμένη ιστορία αποτελεί κομμάτι της κοσμικής φρίκης, και ως εκ τούτου έχει κάποιες ομοιότητες με τον Μύθο του Κθούλου, τη βαφτίζουν Λαβκραφτιανή, ακόμη και αν ο όρος αυτός δεν την αντιπροσωπεύει πλήρως.  Για παράδειγμα, μέσα στο έργο του ο Stephen King χρησιμοποιεί αυτές τις θεματικές, προσθέτει κιόλας κάποιες αναφορές στον Lovecraft. Όμως, ενώ κάποιες ιστορίες του King σαφέστατα προορίζονται ως κομμάτι του Μύθου του Κθούλου, κάποιες άλλες όχι. Αντιθέτως, αποτελούν κυρίως κομμάτι του δικού του, ξεχωριστού μύθου, ο οποίος σε κάποιες περιπτώσεις πλέκεται με αυτόν του Lovecraft.

Παρομοίως, τις ιστορίες του «Βασιλιά με τα Κίτρινα» του Robert W. Chambers τις κατέτασσαν κάποτε στον Μύθο του Κθούλου, αλλά τώρα φαίνεται να δημιουργούν τη δική τους υπο-κατηγορία, όπως εκτιμούν οι Karl Edward Wagner και Joe Pulver (άποψη που υποστηρίζει και ο Pulver στην ανθολογία του «A Season in Carcosa»). Αδιαμφισβήτητα, κάποιες από τις ιστορίες του «Βασιλιά με τα Κίτρινα» ανήκουν στην μυθολογία του Κθούλου, κάποιες όμως διαφοροποιούνται ξεκάθαρα, αν και επίσημη ονομασία δεν έχει ακόμα δοθεί (Carcosan ίσως;). Έτσι, χρησιμοποιείται ο όρος «Λαβκραφτιανός Τρόμος», καθώς είναι σαφές ότι η ιστορία από μόνη της συμπορεύεται με ορισμένα στοιχεία της μυθολογίας του Κθούλου, όμως έχει αναγνωριστεί ως ένα διαφορετικό παρακλάδι της. Μεταφορικά μιλώντας λοιπόν γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι τα άλογα, οι ζέβρες και τα γαϊδούρια συγγενεύουν, αλλά δεν είναι το ίδιο. Καθώς όμως οι περισσότεροι από εμάς δεν κατέχουμε τη γνώση της γλώσσας για να κατανοήσουμε ή να εκφράσουμε αυτές τις διαφορές, το καλύτερο που οι περισσότεροι από εμάς μπορούμε να κάνουμε είναι να τα αποκαλέσουμε όλα Ιπποειδή.

Έχοντας ορίσει τον «Λαβκραφτιανό Τρόμο», θα ήταν προς το συμφέρον μου να σταματήσω, αλλά υπάρχουν ακόμα κάποια θέματα που θα ήθελα να συζητήσουμε σχετικά με την μυθολογία του Κθούλου και την ίδια τη γραφή του Λάβκραφτ. Όπως εξηγήθηκε παραπάνω, συνυπάρχουν μέσα συμπλέγματα κοσμικού τρόμου, που ορίζονται συνήθως από συγκεκριμμένες ψευδο-μυθολογίες, όπου μία από αυτές έχει ευρέως ονομαστεί ως η μυθολογία του Κθούλου. Συγκεκριμένα, ο μύθος του Κθούλου αποτελείται από ιστορίες που περιστρέφονται γύρω από ψευδο-θεότητες, απάνθρωπη ευφυΐα και έργα τέχνης που δημιουργήθηκαν από τον Λάβκραφτ και συναφών συγγραφέων. Είναι η φύση της μυθολογίας του Κθούλου που συνεχίζει να επεκτείνεται, ενώ συγχρόνως προστίθενται νέα στοιχεία. Έτσι, δεν είναι δυνατόν να συντάξουμε μια οριστική καταγραφή των επιμέρους στοιχείων της. Επιπλέον, πρέπει να καταστεί σαφές ότι υπάρχουν ιστορίες που δανείζονται γενναιόδωρα από την μυθολογία του Κθούλου, χρησιμοποιώντας αλληγορίες της, αλλά υπάγοντάς τες σε αφηγήσεις που δεν στηρίζονται στα δόγματα του κοσμικισμού και του κοσμικού τρόμου, αλλά ούτε και τα απορρίπτουν. Συχνά τέτοιες αφηγήσεις χρησιμοποιούν τη μυθολογία του Κθούλου ως προέκταση ή διαστρέβλωση μιας εντελώς διαφορετικής μυθολογίας ή ψευδο-μυθολογίας. Για παράδειγμα, μεγάλο μέρος της δουλειάς του August Derleth στον μύθο κατηγοριοποιεί τα πλάσματα που κατοικούν σε αυτόν ως υλικές υποστάσεις. Αυτό από μόνο του είναι ανεκτό μόνο εάν κάποιος το θεωρήσει απλώς ως μια διαφορετική παραλλαγή της Αίρεσης του Κθούλου, όσο κι αν αυτή είναι αντίθετη με την υπεροχή της. Η βλασφημία του Derleth δεν είναι η υλική θεωρία του, αλλά μάλλον η δημιουργία επικλήσεων που αντλούν από δυνάμεις σαφώς προορισμένες να λειτουργούν ως δύναμη εξισορρόπησης του καλού με το κακό του Cthulhu και των άλλων θεοτήτων. Η εν λόγω βλασφημία λοιπόν, από μόνη της, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ασύμβατη με την υλική θεωρία.

Αντιστοίχως, πολλές από τις ιστορίες στο «Coach’s Midnight Diner: The Jesus versus Cthulhu Edition» χρησιμοποιούν δημιουργίες του Λάβκραφτ ως εκδηλώσεις διαβολικών, αλλά καθαυτού χριστιανικών, απόκρυφων δυνάμεων. Ομοίως, πολλές τηλεοπτικές σειρές και ταινίες με υπερφυσική θεματική έχουν ιδιοποιηθεί τη μυθολογία του Κθούλου για σύντομες εμφανίσεις. Είναι σπάνιο τέτοιες χρήσεις να είναι δογματικές, καθώς σε γενικό βαθμό οι σειρές αυτές αποτυγχάνουν να αναπτύξουν μια ενιαία και συνεκτική μυθολογία. Κατά βάση μεταπηδούν από την μία πεποίθηση στην άλλη, ανάλογα με τις ανάγκες της ιστορίας. Εξαιρέσεις σε αυτό αποτελούν η ανώτερη Babylon 5, και η Laundry σειρά του Charles Stross, ο οποίος δημιούργησε ένα γενικό πλαίσιο που επιτρέπει σε διάφορα συστήματα πεποιθήσεων και μαγείας να ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Άλλοι συγγραφείς παρουσιάζουν απλά μια προχειρότητα στην ονοματοθεσία. Η ιστορία του Robert Weinberg «Κατακόμβες» από την ανθολογία «The Further Adventures of Batman Volume 3: Featuring Catwoman», ξεκινά με ένα απόσπασμα του φανταστικού κθουλουβιανού ποιητή Justin Geoffrey, όμως στη συνέχεια δε παρατηρούμε καμία περαιτέρω σύνδεση με το μύθο. Πράγματι, η ονομασία του σανατορίου στην Gotham City ως Arkham Asylum, οικειοποιείται το θεμελιώδη φόβο που συνδέεται με αυτό το όνομα, αλλά σπάνια συνοδεύεται με αντάξιες ιστορίες (αν και το «The Doom That Came to Gotham» είναι ένα σπάνιο στολίδι που περιπλέκει αποτελεσματικά τους μύθους του Κθούλου και του Μπάτμαν).

Ωστόσο, ακόμη και η μυθολογία του Κθούλου μπορεί να θεωρηθεί διαιρετή. Πυρήνας του μύθου του Κθούλου αποτελούν μόνο όσα μπορούν να θεωρηθούν ως μυθολογία Lovecraft, δηλαδή οι ιστορίες γραμμένες από τον ίδιο τον Λάβκραφτ και οι οποίες υπάγονται στην μυθολογία του Κθούλου. Υπάρχει μια τάση να γίνονται διακρίσεις στα γραπτά του Λάβκραφτ, γεγονός που υποδηλώνει ότι ορισμένα από τα έργα του (Μύθος του Λάβκραφτ) ανήκουν στην μυθολογία του Κθούλου, ενώ άλλα όχι – τουλάχιστον όχι μέχρι την στιγμή που μεταγενέστερα ολοκληρώθηκαν από άλλους συγγραφείς. Ως υποστήριξη γι’ αυτή τη συζήτηση, θα ήταν ίσως χρήσιμο να καθορίσουμε τις ιστορίες του λαβκραφτιανού μύθου από την συνάφειά τους με ορισμένα κοινά δόγματα που, παραφράζοντας τον Robert Price, περιλαμβάνουν τον κοσμικό τρόμο, μια ψευδο-μυθολογία και μια τοποθεσία κάπου στη Νέα Αγγλία, συχνά ανύπαρκτη, η οποία συνήθως παρουσιάζεται εν συντομία ή απλώς εκπροσωπείται από κάποιον ντόπιο. Χρησιμοποιώντας αυτές τις κατευθυντήριες γραμμές, τα έργα «The Dunwich Horror» και «The Shadow Out of Time» ανήκουν αδιαμφισβήτητα στον λαβκραφτιανό μύθο, καθώς επίσης και τα έργα «At the Mountains of Madness» και «The Shadow Over Innsmouth». Όμως, πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε το έργο «Herbert West Re-Animator», που ναι μεν τοποθετείται στο Arkham, αλλά δεν παρουσιάζει καμία ουσιώδη αίσθηση του κοσμικού; Πώς θα χειριστούμε τις ιστορίες «Randolph Carter», «Pickman’s Model», «the Case of Charles Dexter Ward», ή εν γένει τις ιστορίες των Dreamlands; Το πρόβλημα εδώ είναι πως, κατά βάση, οι ιστορίες αυτές δεν υπάγονται στην μυθολογία του Κθούλου, παρά είναι κυρίως πεζογραφίες του υπερφυσικού ή του σκοτεινού fantasy (αν και το έργο «The Unnameable» μπορεί να θεωρηθεί ως κοσμικός τρόμος). Ωστόσο, στο «Through the Gates of the Silver Key», ο Randolph Carter έρχεται αντιμέτωπος με τον Nyarlathotep, βιώνοντας ένα είδος κοσμικού τρόμου. Αυτή η σύνδεση με την μυθολογία του Κθούλου ενισχύεται μόνο μέσα από την cameo εμφάνιση του Carter στο έργο «Out of the Aeons». Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις ιστορίες, το να κατηγοριοποιήσουμε τα έργα του Λάβκραφτ με βάση το βαθμό που ανήκουν ή όχι στο λαβκραφτιανό μύθο (και κατά συνέπεια στο μύθο του Κθούλου), μοιάζει σχεδόν απίθανο. Είναι σίγουρο πως όποιος το επιχειρήσει, θα δυσκολευτεί αφάνταστα. Μερικές ιστορίες συνδέονται με το μύθο μέσω της τοποθεσίας ή τους χαρακτήρες, αλλά αυτούσιες δεν πληρούν τα κριτήρια για να ανήκουν στις ιστορίες κοσμικού τρόμου.

Αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με τον ορισμό, αν αναλογιστούμε ότι ένα από τα χαρακτηριστικά του κοσμικού τρόμου είναι η αποτυχία της μάζας να αναγνωρίσει την αληθινή φύση των πραγμάτων. Έτσι, σε ιστορίες όπως το «Herbert West: Re-Animator», «The Statement of Randolph Carter», και το «The Picture in the House», ο κοσμικισμός υπονοείται από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Σύμφωνα με την πρόταση αυτή, ο κοσμικός τρόμος υπονοείται από το περιβάλλον, ακόμη και αν δεν είναι εμφανής. Με άλλα λόγια, υπάρχουν ιστορίες της μυθολογίας του Κθούλου όπου η κοσμική φρίκη μπορεί να είναι εντελώς απούσα και πράγματι, η αφήγηση να μην χαρακτηρίζεται καν ως τρόμου. Σκεφτείτε ιστορίες που ανήκουν στα είδη του Δράματος, του Μυστήριου, του Θρίλερ ή ακόμα και στο ερωτικό είδος, όπου τίποτα το υπερφυσικό ή τρομακτικό δεν συμβαίνει, αλλά ακριβώς επειδή τοποθετούνται στο Arkham, στοο Dunwich, στο Innsmouth, στο Kingsport ή ακόμα και στο Goatswood του Campbell ή στο Sesqua Valley του Pugmire, η απειλή του κοσμικού είναι διακριτικά σιωπηρή, όμως πάντα καραδοκεί κάτω από το πέπλο της αφήγησης.

Τέτοιες ιστορίες υπάρχουν ήδη πέρα από τα γραπτά του Λάβκραφτ. Στο έργο του Michael Chabon «The Amazing Adventures of Kavalier and Clay» υπάρχει ένα υπερωκεάνιο που ονομάζεται Miskatonic. Στο έργο «Skulls Have No Ears» του Henry Kuttner, ο ανταγωνιστής αποκαλύπτεται ως ένα εντελώς φυσικό ον και όχι κάτι το εξωπραγματικό, όπως φοβόταν ο πρωταγωνιστής. Τέτοιες ιστορίες, ενώ παραδοσιακά δε θεωρούνται μέρος της μυθολογίας του Κθούλου, ανήκουν σαφέστατα στο ίδιο περιβάλλον, και αν και μπορεί να είναι δύσκολο για κάποιους να χρησιμοποιήσουν αυτή την ονομασία. Ίσως άλλοι ορισμοί ή φράσεις να πρέπει να αναπτυχθούν για να συμπεριλάβουν τέτοιες αφηγήσεις, εντελώς απαλλαγμένες από το υπερφυσικό ή κοσμικό στοιχείο, οι οποίες όμως αναπόφευκτα λαμβάνουν χώρα σε ένα περιβάλλον όπου υπάρχουν τέτοιες δυνάμεις.

Δεν τολμώ να επιχειρήσω μια τέτοια κατηγοριοποίηση εδώ, το έργο μου ολοκληρώθηκε. Είναι στην ευχέρεια κάποιων μελετητών, καλύτερων από μένα να αναπτύξουν μελλοντικά την κατάλληλη ορολογία, ώστε να αντιμετωπίσουν τέτοιες συναφείς ιστορίες. Τελικά, ο όρος «Λαβκραφτιανός Τρόμος» ως μια γενική ορολογία γι’ αυτές τις ιστορίες κοσμικού τρόμου, που παραλληλίζονται με την μυθολογία του Κθούλου, θα εξακολουθήσει να χρησιμοποιείται, τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που νέα παρακλάδια θα εμφανιστούν για να κερδίσουν μια θέση στο είδος.

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα και το έργο του:

Ο Peter Rawlik γεννήθηκε στη Αεροπορική Βάση Minot στη Βόρεια Ντακότα, αλλά μεγάλωσε έξω από τη Φιλαδέλφεια. Σπούδασε Θαλάσσια Βιολογία στο Πανεπιστήμιο της Φλόριδα. Έχει εργαστεί ως πιτσαδόρος, ως φλεβοτόμος σε επείγοντα περιστατικά και χειρουργεία, ως τεχνικός σε μικροβιολογικό εργαστήριο και ως νυχτερινός ρεσεψιονίστ σε νεκροτομείο. Είναι επιρρεασμένος από αρκετούς συγγραφείς, όπως οι H. P. Lovecraft, John Steinbeck, Larry Niven, Neil Gaiman, Chris Claremont, John Byrne και πρόσφατα ο George R. R. Martin. Έχει ταξιδέψει στην Ιαπωνία, έχει χτυπηθεί από κεραυνό, τον έχει δαγκώσει αλιγάτορας και επέζησε από τους τυφώνες Κατρίνα και Andrew. Έχασε ένα μικρό κομμάτι του κρανίου του το 1992, όταν η αλογοουρά του πιάστηκε στην προπέλα ενός αερόπλοιο που πιλόταρε. Επί είκοσι χρόνια είχε το δικό του κατάστημα σπάνιων βιβλίων και αγόρασε το πρώτο του σπίτι με τη βοήθεια των κερδών από μια πρώτη έκδοση του «The Lord of the Rings». Παράτησε τις πωλήσεις βιβλίων (κυρίως) για να γράψει μυθιστορήματα.

Βιβλιογραφία

Νουβέλες:
Reanimators
The Weird Company: The Secret History of H. P. Lovecraft’s Twentieth Century

Τα καλύτερα διηγήματά του μπορούμε να τα βρούμε παρακάτω:
Crypt of Cthulhu #94
Tales of the Shadowmen #7, #8, #9, #10 and #11.
Dead But Dreaming 2
Future Lovecraft
Horror for the Holidays
Worlds of Cthulhu
Eldritch Chrome
Fungi #21
Techno-Goth Cthulhu
Undead and Unbound
Tales of Jack the Ripper
Fossil Lake
Kaiju Rising
Dark Rites of Cthulhu
Steampunk Cthulhu
World War Cthulhu
In the Court of the Yellow King
The Starry Wisdom Library

* Η Ιλέην Ρήγα είναι η δημιουργός και διαχειρίστρια της Nyctophilia.gr. Γεννήθηκε στο Μόντρεαλ του Καναδά, αλλά μεγάλωσε και ζει στην Σπάρτη. Είναι απόφοιτος της Γαλλικής Φιλολογίας Αθηνών και μεταπτυχιακή φοιτήτρια Δημιουργικής Γραφής στο ΕΑΠ. Ήταν μεταφράστρια και αρθρογράφος στο διεθνές site Global Voices Online. Λατρεύει τον Edgar Allan Poe και τη λογοτεχνία τρόμου την οποία και υπηρετεί. Διηγήματά της έχουν διακριθεί και εκδοθεί σε αρκετές ανθολογίες του φανταστικού, ενώ από τις εκδόσεις Αρχέτυπο κυκλοφορεί η ανθολογία διηγημάτων του Maurice Level "Ιστορίες του Γκραν Γκινιόλ" σε δική της μετάφραση.

ΠΗΓΗ: nyctophilia.gr