Η “Πρυτανική Ομιλία” του Martin Heidegger

«Στην πραγματικότητα, το «πνεύμα» δεν είναι ούτε απλή ευρηματικότητα, ούτε το περιστασιακό παιχνίδι της νοημοσύνης, ούτε η τέχνη της απεριόριστης προώθησης λογικών διακρίσεων, ούτε η λογική που διέπει τον κόσμο, αλλά το πνεύμα είναι μια πρωταρχικά και συνειδητά καθορισμένη απόφαση προς την ουσία της ύπαρξης. Και ο πνευματικός κόσμος ενός λαού είναι η δύναμη που πηγάζει από την βαθύτερη διατήρηση των δυνάμεών του, φτιαγμένων από γη και αίμα, είναι μια δύναμη που προκαλεί το πιο εσωτερικό συναίσθημα και την ευρύτερη αναστάτωση της ύπαρξής του. Μόνο ένας πνευματικός κόσμος αποτελεί για έναν λαό εγγύηση μεγαλείου.

«Η Αυτοεπιβεβαίωση του Γερμανικού Πανεπιστημίου» – Martin Heidegger

Στις 27 Μαΐου 1933, ο Martin Heidegger εκφώνησε την περίφημη “Πρυτανική Ομιλία” του ως νεοεκλεγείς πρύτανης του Πανεπιστημίου του Freiburg . Περισσότερο, ίσως, από μια απλή ακαδημαϊκή ομιλία, ήταν μια προγραμματική διακήρυξη για την έννοια του Πανεπιστημίου, για τη γνώση και για το πεπρωμένο ενός λαού. Σήμερα, περισσότερα από 90 χρόνια μετά, αυτά τα λόγια εξακολουθούν να αποτελούν μια γροθιά στο τραπέζι και ακόμη περισσότερο σε μια εποχή όπου το πανεπιστήμιο φαίνεται ολοένα και πιο χαμένο ανάμεσα στη γραφειοκρατία, τον άκρατο διεθνισμό και την άσκοπη παραγωγικότητα . Παρακάτω, παραθέτω ένα άρθρο από του συναγωνιστή Sergio Filacchioni, με μια αναφορά για τα δυνατά νοήματα που πηγάζουν από εκείνη την μνημειώδη ομιλία του, – ένα εκπληκτικό δοκίμιο – που φυσικά περιλαμβάνεται στην κατηγορία των μη πολιτικά ορθών.Αλλά αυτό λίγο μας ενδιαφέρει!

Το Πανεπιστήμιο πρέπει να λειτουργεί ως μια μορφή του Πνεύματος ενός Λαού

Υπάρχουν δύο αντίθετες και μεροληπτικές εικόνες του Martin Heidegger. Από τη μία πλευρά ο φιλόσοφος του “Είναι”, ένας σκοτεινός και σεβαστός συγγραφέας, περιορισμένος σε ακαδημαϊκά σεμινάρια και πανεπιστημιακά εγχειρίδια. Από την άλλη ο συμβιβασμένος «Ναζί», που εισήχθη βιαστικά στον κατάλογο των κακών δασκάλων του εικοστού αιώνα. Σχεδόν όμως κανείς δεν γνωρίζει τον Heidegger ως παιδαγωγό. Κι όμως, αυτός είναι ίσως ένας από τους πιο ισχυρούς και πιο πρόσφατους ρόλους του: αυτός του στοχαστή που αναλαμβάνει την ηγεσία ενός Πανεπιστημίου, όχι για να το διαχειριστεί, αλλά για να το διαμορφώσει ως οργανικό ίδρυμα του εθνικού πνεύματος. Για τον μεγάλο Γερμανό φιλόσοφο, το Πανεπιστήμιο δεν είναι ούτε κάποια εκπαιδευτική εταιρεία ούτε ένα σούπερ μάρκετ γνώσης. Αντίθετα είναι ένα διάμεσο σημείο, ένα τετράγωνο από μόνο του, «η δύναμη της βαθύτερης φύλαξης των δυνάμεών της από γη και αίμα, ως η δύναμη της πιο οικείας ζωντάνιας και της ευρύτερης αναταραχής του Dasein της». Με το «Dasein»,( Ύπαρξη, το Είναι) – ένας κεντρικός όρος στη σκέψη του Heidegger – εννοείται ο «τρόπος του να είσαι εδώ» που ταιριάζει στον ιστορικό άνθρωπο, όχι ως αφηρημένο άτομο αλλά ως μέλος μιας κοινότητας, ενός λαού, ενός πεπρωμένου. Το Πανεπιστήμιο, επομένως, δεν μπορεί να είναι ουδέτερο: πρέπει να παίρνει θέση, να εκπαιδεύει, να κατευθύνει:«Η ανάληψη του ρόλου του πρύτανη σημαίνει αποδοχή της υποχρέωσης και της ευθύνης της πνευματικής διεύθυνσης, αυτής της Ανώτατης Σχολής Σπουδών». Μια πνευματική διεύθυνση, όχι διοικητική.

Το πανεπιστήμιο για τον φιλόσοφο μας, έχει τρεις περιορισμούς που είναι: η εργασία, η άμυνα, η γνώση: Ο Heidegger προσδιορίζει τους τρεις συστατικούς δεσμούς για τον πανεπιστημιακό φοιτητή: την υπηρεσία της εργασίας, την υπηρεσία της άμυνας και την υπηρεσία της γνώσης. Αυτά δεν επιβάλλονται απ’ έξω, αλλά προκύπτουν από την ίδια την ουσία του να ανήκεις σε έναν λαό που σκοπεύει να εκφράσει το δικό του πεπρωμένο.«Το να παραχωρείς στον εαυτό σου τον νόμο είναι η ύψιστη ελευθερία», και επίσης, «ο πρώτος δεσμός είναι αυτός με την κοινότητα του λαού… Ο δεύτερος δεσμός είναι αυτός με την τιμή και το πεπρωμένο του έθνους… Ο τρίτος δεσμός είναι αυτός με την πνευματική αποστολή του γερμανικού λαού». Αυτό που προτείνει ο Heidegger είναι ένα μοντέλο ενός ενεργού, υπεύθυνου, συμμετέχοντος φοιτητή. Μακριά από το «δικαίωμα στη μελέτη» ως παθητική διεκδίκηση, ή το πανεπιστήμιο ως φορέα εύρεσης εργασίας για απογοητευμένους αποφοίτους. Εδώ ο φοιτητής είναι στρατιώτης του νου, εργάτης του πνεύματος, φύλακας του λαού. Σε αυτό το πλαίσιο, η ιδέα της επιστημονικής γνώσης δεν έχει καμία σχέση με τη συσσώρευση δεδομένων ή την στείρα εξειδίκευση. Αντίθετα, «κάθε επιστημονική γνώση είναι φιλοσοφία, είτε είναι ικανή να τη γνωρίζει και να την επιθυμεί – είτε όχι». Η γνώση είναι τέτοια μόνο αν παραμένει κοντά στο μυστήριο, στο άγνωστο: «Η επιστημονική γνώση είναι η αμφισβήτηση και η σταθερή εγκατάσταση εν μέσω της οντότητας η οποία, κατανοητή στην ολότητά της, κρύβεται διαρκώς».Καθώς και : «Η γνώση δεν βρίσκεται στην υπηρεσία των επαγγελμάτων, αλλά, αντίθετα: τα επαγγέλματα αποκτούν, διαχειρίζονται και καθιστούν λειτουργική αυτήν την υπέρτατη και ουσιώδη γνώση του λαού σχετικά με ολόκληρο το Dasein του». Δεν είναι το πανεπιστήμιο στην υπηρεσία της οικονομίας, αλλά η οικονομία στην υπηρεσία της αλήθειας και της ιστορικής μορφής του είναι.

Ενάντια στην ουδετερότητα: το πανεπιστήμιο είναι πολιτικό ή δεν είναι τίποτα

Μία από τις πιο σοβαρές σύγχρονες αυταπάτες – και δυστυχώς αποδεκτή και από μια συγκεκριμένη μετριοπαθή δεξιά – είναι αυτή της ουδετερότητας της εκπαίδευσης. Λέγεται ότι τα σχολεία και τα πανεπιστήμια πρέπει να είναι «απολιτικά», «αμερόληπτα», «τεχνικοί χώροι» όπου διαμορφώνονται δεξιότητες, όχι συνειδήσεις. Αλλά για τον Heidegger αυτό είναι ένα ψέμα που παραλύει. Στην Πρυτανική Ομιλία του, το πανεπιστήμιο είναι δηλωμένα και αναγκαστικά υπερπολιτικό: δεν θεωρείται αντάρτικο, αλλά είναι βαθιά ευθυγραμμισμένο. Όχι με ένα κόμμα, αλλά με την ιστορική αποστολή ενός λαού. Δεν περιορίζεται στην διδασκαλία: διαμορφώνει, προσανατολίζει, επιλέγει, καθοδηγεί. «Το γερμανικό πανεπιστήμιο θα φτάσει στην κατάλληλη μορφή και ισχύ του μόνο εάν οι τρεις υπηρεσίες – η υπηρεσία της εργασίας, η άμυνα και η γνώση – μπορέσουν να βρεθούν μαζί, αρχικά, σε μια ενότητα που αποτελεί μια ενιαία δύναμη ικανή να αφήσει το στίγμα της». Και ακόμη πιο ξεκάθαρα εδώ: «Η ακαδημαϊκή ελευθερία σήμαινε κυρίως: αδιαφορία, αυθαιρεσία προθέσεων και κλίσεων, έλλειψη περιορισμών στην πράξη και την αναίρεση». Επομένως ένα πανεπιστήμιο που αυτοανακηρύσσεται «ουδέτερο», στην πραγματικότητα απαρνείται την ίδια του την ουσία. Για τον Heidegger, το πανεπιστήμιο είτε εκπαιδεύει ανθρώπους ικανούς να αμφισβητήσουν το νόημα του κόσμου και ως εκ τούτου, να καθοδηγήσουν τον λαό του στον ιστορικό χρόνο, είτε αποτελεί προθάλαμο παρακμής. Σε μια εποχή όπου τα πανεπιστήμια αποικίζονται από ιδεολογίες της παγκοσμιοποιησης, woke και αυτές του αδυσώπητου οικονομικού φιλελευθερισμού, η συνεχής επίκληση της ουδετερότητας σημαίνει ότι παραδίδουμε τον εαυτό μας χειροπόδαρα στον εχθρό, προσποιούμενοι ότι δεν γνωρίζουμε ότι κάθε κενό καταλαμβάνεται.

Ανασυγκρότηση του δημόσιου σχολείου: ιεραρχία, πεπρωμένο, λαός

Αν θέλουμε το Πανεπιστήμιο – και το σχολείο – να επιστρέψει στο να είναι αυτό που υποδεικνύει ο Heidegger στον Λόγο του, δεν μπορούμε να αναθέσουμε το έργο αυτό σε ιδιωτικά ιδρύματα ή αποκλειστικές ακαδημίες. Η ανανέωση πρέπει να περάσει μέσα από τα δημόσια σχολεία, ακριβώς επειδή εκεί σχηματίζεται το ζωντανό σώμα του λαού, η εθνική κοινότητα στην καθημερινή της δημιουργία. Ο Heidegger δεν ήθελε μια ξεχωριστή ελίτ, αλλά ηγέτες που γεννιούνται μέσα στον λαό, μορφωμένοι στη γλώσσα του και την κουλτούρα του, σκληραγωγημένοι από τις δοκιμασίες του, δεμένοι με τη γη του. Η γνώση έχει νόημα μόνο αν είναι ριζωμένη στο ιστορικό πεπρωμένο μιας κοινότητας. Για τον λόγο αυτό, στην ουσία της ομιλίας του μιλάει για τους τρεις θεμελιώδεις δεσμούς του μαθητή: εργασία, άμυνα, γνώση, όλα προσανατολισμένα στην πνευματική αποστολή του λαού. Τα δημόσια σχολεία μπορούν να αναγεννηθούν μόνο εάν ανακτήσουν μια ιεραρχία βασισμένη στην αξιοκρατία και την ευθύνη, εάν κάθε μελέτη επανασυνδεθεί με την κατασκευή ενός κοινού πεπρωμένου και εάν η σχέση μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών ανασυντεθεί ως ένα οργανικό σώμα που καλείται να μοιραστεί ένα ιστορικό έργο. Η ουδετερότητα, η αυθαιρεσία, η εξατομίκευση πρέπει να δώσουν τη θέση τους στην τάξη, την πειθαρχία, την αίσθηση της αποστολής. Η ελευθερία δεν είναι η διάλυση κάθε δεσμού, αλλά η συνειδητή ανάληψη ενός εσωτερικού νόμου, που μας υποχρεώνει να είμαστε αυτό που πρέπει να είμαστε. Δεν έχει νόημα η ιδιωτικοποίηση: υπάρχει ανάγκη να ιεροποιήσουμε. Δεν έχει νόημα να διακρίνουμε την «αριστεία» από το «κανονικό»: υπάρχει ανάγκη να απαιτήσουμε μορφή από όλους. Έτσι, και μόνο έτσι, το σχολείο θα επιστρέψει στο να είναι – όπως ήθελε ο Heidegger – το καμίνι των οδηγών και των θεματοφυλάκων του εθνικού πεπρωμένου.

ΠΗΓΗ